Maskalı adamlar � onlar kimdir? Və ya nə etməli?

"...Ənənə, sistem və mənəvi-əxlaqi böhran..."

Bu günlərdə bir beynəlxalq təşkilatın saytında korrupsiyaya qarşı hər birimizin nə düşündüyü, nə edə biləcəyi barədə sorğu yerləşdirilmişdi. Bəlkə, bu mövzu kimlərdəsə müxtəlif səbəblərdən istehzalı təbəssüm doğurur - kimsə çarəsizlik üzündən, bir başqaları tutulmayanın oğru olmadığına əminliyindən bunu edir. Biz onların barəsində nəsə bilə, onları şəxsən tanıya, birgə çalışa, qohum ola, amma kim olduqlarını anlamaya bilərik. Korrupsiya sadəcə sosial şər deyil - o, şüurumuzu içəridən yeyən xəstəlikdir. O, siyasi, iqtisadi elitanın yoluxduğu epidemiyadır, hökumət strukturlarından da yan keçməyib, vətəndaş cəmiyyəti qurmaq istəyənlərə arxadan zərbə vurub. Mütəxəssis olmadığım üçün qərara gəldim ki, fikirlərimi bölüşüm və sizin rəyinizi də öyrənim.

Bir çox analitiklər korrupsiyaya qulluqçuların tamah məqsədi ilə alınıb-satılması, öz xidməti səlahiyyətlərindən şəxsi və kiçik korporativ maraqlar üçün istifadəsi kimi tərif verirlər. Korrupsiyanın ictimai təhlükəlilik dərəcəsi başqa vəzifə və xidməti qanun pozuntularından az deyil. Korrupsiyaya korporativ sektorda pul mənimsəyən vəzifəli

şəxslər, həmçinin ictimai imkanlara çıxışı olan məsul şəxslər cəlb olunur.

Analiz göstərir ki, korrupsiyanın üç əsas səbəbi var - tarixən təşəkkül edən ənənə, mənəvi-əxlaqi böhran və süni şəkildə işlənib hazırlanan "özünüqoruyan sistem".

Bir qisim hesab edir ki, bu sosial eyib cəmiyyətimizdə qədimdən var, başqaları hesab edir ki, korrupsiyasız dövlət yoxdur. Hərçənd ölkələri müqayisə edəndə miqyas və prioritetlərdə fərq olduğu üzə çıxır. Bəlkə, bu "izahlarda" milli miqyasda mərəzə çevrilmiş bu problemin həllinin mürəkkəbliyinə bəraət qazandırmaq niyyəti gizlənir. Tarixi ənənənin qüsurlu praktikasını "legitimləşdirən" və bizi məsuliyyətdən azad edən izahları qəbul etməliyikmi? Düşünürəm ki, cəmiyyətdə baş verənlərlə bağlı hər kəs öz məsuliyyətini etiraf etsə, istənilən problemi həll etmək xeyli asan olar.

Şübhə yoxdur ki, maaşların azlığı və yüksək vergilərə korrupsiyanın iqtisadi səbəblərinin xeyrinə arqument kimi baxmaq olar. Amma bu, güclü dəlil deyil, çünki kimin üçünsə bu, vərdişə çevriləndən sonra ən yüksək maaş olanda belə korrupsiya nemətlərini mənimsəyir. Korrupsiyanın yayılmasını necə məhdudlaşdırmaq olar? Dövlət səviyyəsində bu şər üzərində nəzarətin üç tipini səmərəli sayırlar: inzibati, prokuror və məhkəmə yolu ilə. Amma məlumdur ki, korrupsiya mədəniyyətin, xüsusən məmur mədəniyyətinin tərkib hissəsinə keçəndə bu institutlar səmərəli işləmir.

İctimai nəzarətin, eləcə də ictimai qınağın işlək mexanizminin olmaması cəzasızlıq hissini daha da gücləndirir. Əti cəmiyyətin ətindən, qanı qanından olan dövlət və qeyri-dövlət qulluqçuları mənəvi deqradasiyanın bütün cəmiyyətə yoluxduğu ellik zəmanət sistemini gücləndirməkdə maraqlıdırlar. Bu yolla dəyərlərin dəyişməsi təmin edilir. Bununla birgə, hamı anlayır ki, korrupsiyanın qarşısını alan əsas amil ifşa olunmaq və cəzalanmaq riskidir. Amma qanun və ya inanca əsaslanan işlək mexanizm olmasa, vəziyyəti dəyişmək mümkün olmayacaq. Allahın və ya vicdanın mühakiməsi isə ilahi ədalətə inananlar üçündür.

Məsələnin tarixi ...

Belə hesab edilir ki, korrupsiyanın tarixi kökləri rəğbət qazanmaq üçün kahinlərə hədiyyə vermək adətinə gedib çıxır. "Təkamülə uğramış" "hörmət" buradan qaynaqlanır. Korrupsiya qədim Yunanıstan və Roma imperiyalarında - o vaxtın sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş cəmiyyətlərində var idi. Dövlət aparatının mürəkkəbləşməsi və mərkəzi hakimiyyətin güclənməsi ilə əlaqədar peşəkar məmurlar meydana çıxdı. Hökmdarların fikrincə, onlar müəyyən məbləğlə kifayətlənməli idi. Əslində isə məmurlar vəzifəsindən gəlirlərini artırmaq üçün istifadə etməyə cəhd edirdi.

Korrupsiya ilə birgə onunla mübarizə formaları da inkişaf etdi. Tarixdən tövhid dinlərinin peyğəmbərlərinin və ya şumer çarının, qədim Hindistan, Çin hökmdarlarının müdrik xəbərdarlıqlarını xatırlamaq olar. Osmanlı və Britaniya imperiyaları çiçəklənən vaxt onunla mübarizəyə xüsusi diqqət yetirilirdi. Korrupsiyaya görə sərt cəzalara baxmayaraq, onunla mübarizə bəhrə vermirdi. Amma daha təhlükəli cinayətlərin qarşısını almaq olurdu. Kiçik xərclər və rüşvət səviyyəsində korrupsiya keçmişdə kütləvi xarakter almışdı. Bu gün də qanunun aliliyi olmayan dövlətlərdə rəhbərlər elə "qədim kahinlər" olaraq qalır. Ədalət naminə deyək ki, bu gün vaxtaşırı Avropanın inkişaf etmiş ölkələrində, Koreya, Yaponiya və ABŞ-da korrupsiya qalmaqalları barədə nəsə eşidirik.

18-ci əsrin sonunu Avropa qitəsində cəmiyyətin korrupsiyaya münasibətində dönüş nöqtəsi saymaq olar. O vaxtın liberal islahatlarının şüarlarına əsasən, dövlət hakimiyyəti təbəələrin rifahı üçündür. Onlar hökuməti saxlayır ki, məmurlar qanunlara şərtsiz əməl etsinlər. Məsələn, 1787-ci ildə qəbul edilən ABŞ Konstitusiyasına görə, korrupsiya ABŞ prezidentinə etimadsızlıq göstərilməsinə səbəb olan iki cinayətdən biridir. Cəmiyyət dövlət aparatının işinin keyfiyyətinə daha çox diqqət yetirməyə başladı. Amma siyasi partiyaların və dövlət tənzimlənməsinin güclənməsi bəzən siyasi elitanın iri bizneslə sövdələşməsinə gətirib çıxarırdı. Amma 19-20-ci əsrdə Qərbdə korrupsiya səviyyəsi dünyanın qalan hissəsinə nisbətən xeyli azaldı. Korrupsiyanın aşkar qlobal miqyası 20-ci əsrin ortalarında başlandı. O vaxt korporasiyaların ali vəzifəli şəxsləri pulla alması kütləvi xarakter daşımağa başladı.

Bu günkü dünyada bir ölkədəki korrupsiya başqa ölkələrin inkişafına mənfi təsir edə bilər. İş o yerə çatıb ki, "Financial Times" qəzeti 1995-ci ilin Yeni il öncəsi 1995-ci ili "korrupsiya ili" elan etdi. Amma bu qlobal miqyas məsələsini Azərbaycanda bizim ölkəyə tətbiq edəndə "tam adekvat olmayan" görünə bilər.

"...Onlar ilahi qəzəbdən ehtiyac və ya hökmdarların narazılığından daha çox qorxurdular".

Azərbaycan cəmiyyəti ənənəvi olaraq müsəlman cəmiyyəti hesab edildiyindən problemə etiqadın mənəvi aspektindən baxmaq istəyirəm. Cəmiyyətin korrupsiyaya münasibətində dönüş islam peyğəmbərinin zamanında müşahidə edilib. O vaxt korrupsiya mənfi və haram təzahür sayılırdı. Müqəddəs Quranda bu barədə deyilir: "Haqsızlıq işlədərək bir-birinizin malını yeməyəsiz, insanların mallarını hakimlərə verməyəsiz, bir qismini yeməyəsiz bata-bata bilərəkdən günaha" (Bəqərə, 188). Quranda həmçinin deyilir: "Yalnız o kəslərin qarşısı kəsilər ki, yer üzündə nahaqdan insanları incidirlər, azğınlıq eləyirlər. Ağrılı bir əzab gözləyir belələrini" (Şura, 42). Allahın peyğəmbəri deyib: "Allah rüşvət alanı da, verəni də lənətləyib". Hətta səhih hədislərin birində deyilir ki, Allahın peyğəmbəri (Allahın salamı olsun ona) rüşvət alan və verəni yox, vasitəçini də lənətləyib. İslam tarixindən belə örnəklər çoxdur. Məsələn, xəlifə Mənsur Əbu Hənifəyə hörmət əlaməti olaraq cariyə və 10 min dirhəm göndərib. İmam hədiyyəni qəbul etməyərək xəlifəni qəzəbləndirib.

Bəs insanları və hökmdarları qəzəbləndirməkdən qorxmayıb qiymətli hədiyyələri qəbul etməməyə nə təhrik edirdi? Bəyəm onların başqaları kimi maddi nemətlərə ehtiyacları yox idi? Əlbəttə, var idi. Amma onlar ilahi qəzəbdən ehtiyac və ya hökmdarların narazılığından daha çox qorxurdular. Birbaşa rüşvətdən başqa, Allah ədalətsiz mənfəət üçün vəzifədən sui-istifadəni, insan haqları ilə ehtikarı, həyatın bütün sahələrində onları aldatmağı qadağan edib. Başqa cür hərəkət edənlər Qiyamət günü cəza barədə xəbərdar edilir. Belə adamlar Quranda "əl-mutaffifin" - "ölçüdə, çəkidə aldadanlar" adlandırılır. Onlar barədə ayrıca surə var və Allah deyir: "Vay halına ölçüdə, çəkidə aldadan kimsələrin! O kimsələrin ki, başqalarından bir şeyi alan zaman ölçüb, çəkib tam alarlar, özlərisə bir şeyi satan zaman ölçüdə, çəkidə aldadarlar. Məgər bilməzmidirlər diriləcəklər o böyük gün gələndə. Qəbirlərdən qalxaraq aləmlərin Rəbbinin hüzuruna axışar insanlar o gün" (Mutaffifin 1-6).

Aydındır ki, "aldadanlar" deyəndə yalan və sui-istifadə nəzərdə tutulur. Gördüyümüz kimi, islam istənilən ticarət, işgüzar və insanların başqa haqlarının həyata keçirilməsinə aid inzibati əməliyyatlarda ədalət tələb edir. İnsanları aldatmaqla əldə edilən əmlak haramdır və sahibinə qaytarılmalıdır.

Amma insanların zəifliyi, tamahın güc gəlməsi ona gətirib çıxarıb ki, "müsəlman ölkələri" adlananlar dünyada ən korrupsiyalamış ölkələrdəndir. Bu da cəza kimi qəbul edilməlidir: "İnsanların öz əlləri ilə etdikləri (pis əməllər, günahlar) üzündən quruda və suda fəsad (pozuntu) əmələ gələr (bəzi yerlərdə quraqlıq, qıtlıq olar, bəzilərində zərərli yağışlar yağar, zəlzələ baş verər, dənizlərdə gəmilər batar) ki, Allah (bununla) onlara etdiklərinin bir qismini (etdikləri bəzi günahların cəzasını) daddırsın və bəlkə, onlar (tövbə edib pis yoldan) qayıtsınlar" (Rum, 41). Korrupsiya başqa dinlərdə də pislənir: "Bəxşiş alma, çünki o, gözlünü kora çevirir..." (Bibliya, Çıxış, 23:8, həmçinin Vtorozakoniye, 16:19)

"İdeoloji, hüquqi, əxlaqi maneələr olmadığı üçün korrupsiya əminliklə cəmiyyətimizin ağıl və şüurunda kök saldı".

Biz keçmiş sovet respublikasında yaşayırıq, 70 illik rəsmi yalanı cəmləyəndə bu günkü cəmiyyətimiz alınır. Hamımız bilirik ki, kommunistlərin zamanında da o, hakimiyyətin və cəmiyyətin müxtəlif səviyyələrində çiçəklənirdi. Korrupsiya ölkənin səmərəli idarə edilməsi imkanını zəiflədən, cəmiyyətdə sosial gərginliyi artıran amillərdən biri kimi SSRİ-nin dağılmasının səbəblərindən biri oldu. Bu gün korrupsiya sosial və hüquqi diskriminasiya ilə kütlənin narazılığına gətirib çıxararaq Tunis və Misirdəki hadisələrin səbəbi oldu. Sovet rejimində korrupsiyanı əsas resursların - fondların bölünməsi üzərində nəzarət doğurdu. Həmin sovet rejimində korrupsiyaya, adətən, əsas resursun bölüşdürülməsinə - fondlara nəzarət səbəb olurdu, islahatların ilkin mərhələlərində məmurlar artıq nəzarət sahələrini müxtəlifləşdirdilər: kreditlər, lisenziyalar, iri sosial layihələri reallaşdırmaq hüququ və s. İqtisadi liberallaşma birinci növbədə, resurslara məmur nəzarətinin köhnə prinsipləri, ikincisi isə yeni fəaliyyət sahələrinin hüquqi tənzimlənməsinin yoxluğu ilə uyğunlaşırdı. Belə situasiya korrupsiya üçün əlverişli zəmin oldu. Keçid dövrünün spesifik xüsusiyyəti - ənənəvi və mədəni stereotiplərin kənarlaşdırılması, praktik olaraq kapitalın bir formalarının başqasına maneəsiz çevrilməsidir. Nəticədə vəzifəli şəxslər öz xidmətlərini bazarın davamı kimi qiymətləndirir, demokratiyanı isə normal bazarın korrupsiya xidmətləri bazarına çevrilməsi azadlığı kimi izah edirlər.

Sovet sistemi leqal olaraq hakimiyyətin şəxsi komforta, qeyri-leqal olaraq isə şəxsi varlanmaq vasitəsinə çevrilməsinə imkan verirdi. Ancaq o, bu konversiyanın əks yolunu qəti qadağan edirdi. İstisnalar olurdu, ancaq məqbul hesab edilmirdi və ona görə zaman-zaman cəzalar olurdu. Gizli təsir etmək olardı, ancaq leqal olaraq pula leqal hakimiyyət əldə etmək olmazdı. Bu gün bu da artıq problem deyil. İdeoloji, hüquqi, mənəvi maneələr olmadığından korrupsiya bizim cəmiyyətin şüur və düşüncəsində inamla kök salıb. Korrupsiya bir növ yeni ideologiya, demək olar ki, hamının cəlb edildiyi oyunun bir hissəsi olub. Ancaq bu, xüsusən bu yoluxmanın yan keçmədiyi gənc nəsil üçün bəraət ola bilməz.

Permanent-keçid dövrü yaşayan cəmiyyətimizdə korrupsiya maxinasiyalarına cəlb edilənlərlə necə davranmalı? Bəlkə, etiraf edənlərə düzəlmək şansı verək? "Şans verməyib, neyləyəcəyik", deyə bilər kimsə. Əgər korrupsiya çoxluğun sakit razılığı ilə baş verirsə, o, çürümə, riyakarlıq və ictimai şüurda bir növ xarakiri doğurur. Yeri gəlmişkən, "korrupsiya" latınca "corrumpere"dən olub, xarab etmək deməkdir. Korrupsiyanı bizim ənənənin və mentalitetin tərkib hissəsi sayanlara inanıb onun kök salmasına bəraətmi qazandıraq? Aydındır ki, təkbaşına mübarizə aparmaq olmaz. Amma nə qədər ki, öz məsuliyyətimizi kiminsə üstünə atacağıq şüurlarda tərəqqi olmayacaq. Adətən, biz problemə şəxsən bizə dəxli olanda reaksiya veririk. Şəxsən "mən", "sən", "o", "onlar" - BİZ az deyilik. Amma kanalizasiyada çirkabı təmizləyib ona bulaşmamaq mümkün deyil. Müqavimət böhtan, şantaj və başqa metodlarla ola bilər. Biz birlikdə həqiqəti deməkdən niyə qorxmalıyıq? Nədən biz fağırcasına öz gücsüzlüyümüzü, heç nə olmağımızı etiraf etməliyik? Axı həyat həm də ona görə verilib ki, qorxu və zəifliyimizə qalib gələk. Tez-tez varlıların hakimiyyətini bütün günahlarda suçlandırırıq. Əgər yaxınımızı xilas etmiriksə, "yuxarıdan" nə istəyirik? Burada, yəqin ki, mentalitetin mənfi tərəfi işə düşür - "sənin nə işin var?". Bir sözlə, anlayışların baş-ayaq salnması və dəyərlərin alt-üst edilməsi. Doğrudanmı, yalnız güc hesabına onun qarşısını almaq olar? Hərçənd, məsələn, narkomanın xilas metodunun biri məcburi müalicədir. Əlbəttə, görülən işlərin əvəzinin verilməsinə inam heç bir repressiya tədbiri olmadan qeyri-şüurinin qoşulmasına müsbət təsir edə bilər, amma cüzam kimi bu xəstəliyin dalbadal apardığı digər "xeyirxah insanlar" necə olsun?

İnsanlara maskasnı çıxarmaqda yardım etmək və özümüzə qarşı oyunlarına son qoymaq lazımdır. Bu "bulaşmışların" çoxu sadəcə azıb, onlar zəif və özünə əmin olmayan, öz tamahının və sistemin girovu olan adamlardır - maska da onun üçündür. İlk baxışda ən etibarlı müttəfiq kimi görünsələr də, onlara kömək lazımdır. Korrupsiya ilə mübarizə aparmalı olduqları halda özləri gizli korrupsiyaçı və bəzən korrupsiya mənbəyi olan abırsızlarla iş daha çətindir. Biz harada və kim olduğumuzu müəyyən etmədikcə cəmiyyətin sağlamlaşması mümkün deyil. Məhz buna görə təcili olaraq ailədə, işdə, cəmiyyətdə işə başlamaq lazımdır. Hədsiz dərəcədə fraqmentallaşdırılmış, özünə əmin olmayan, zəif cəmiyyətdə uzun müddət xəstə olmağa yol verilməməlidir.

Sonda südlə dolu qaba düşən iki qurbağa haqda təmsili xatırladaq. Biri mübarizə aparmayıb batır, digəri isə o qədər çapalayır ki, axırda südün üzünə yağ çıxır, o isə yağın üzərinə çıxıb atılır və xilas olur.

Rövşən Bağırov