Mülki iş cinayət işinə necə döndərilir?

Olmayan cinayətə görə

Tanınmış iş adamı, AMAY şirkətinin qurucusu Abdulla Abdullayevə və qurumun daha 5 nəfər əməkdaşına qarşı məhkəmə prosesi başa çatmaq üzrədir. Hələ ki, prokuror A.Abdullayevə 14 il, Elşən Novruzova, Heydər Rzayevə, Mehman Məmmədxanlıya, Vidadi Qurbanova 10 il, yeganə qadın müttəhim Nadejda İlyasovaya 9 il həbs cəzası istəyib.  

Amma bu məhkəmə prosesi və bu işin istintaqı və məhkəmə prosesilə bağlı xeyli suallar var ki, nə istintaq, nə də məhkəmə onlara cavab verməyib, aydınlıq gətirməyib. İrəli sürülən ittimalarla bağlı sübutlar siyahısı  dəfələrlə tələb olunsa da müdafiə tərəfinə verilmədi, bu məsələ ilə bağlı vəsatətlər təmin olunmadı.

A.Abdullayevə və onunla birgə ittiham edilən 5 nəfərə dələduzluq, külli miqdarda dövlət vəsaitini mənimsəmə, səlahiyyətindən sui-istifadə, çirkli pulların leqallaşdırılması kimi ittihamlar irəli sürülüb.

Məsələnin mahiyyəti

Məsələnin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, 2007-2008-ci illərdə “Texnikabank”dan və Sahibkarlığın İnkişafına Kömək Fodundan kreditlər götürülüb. Bankdan götürülən 40 milyon manat 2012-ci ildə tam şəkildə ödənilib. Fonddan götürülən 3 milyon yarımdan yuxarı kredit üçün kreditin dəyərini üstələyən daşınmaz əmlak girov qoyulub. Fond bu girovları götürüb. 2014-cü ildə təkrar istintaq başladıqda Fondun verdiyi kredit ikinci dəfə nağd pul şəklində ödətdirilib. 

Məsələ burasındadır ki, bəzi fərqlərlə indiki ittihamlar 2011-ci ildə də AMAY-ın 3 əməkdaşına qarşı səslənib. Öncə bu şəxslərə 10-11 il müddətinə azadlıqdan məhrumetmə çəzası çıxarılıb. Daha sonrakı məhkəmə instansiyalarında isə həmin cəzalar şərti cəzalarla əvəz edilib.

Məhkəmə qərarı olan işlə bağlı təkrar cinayət işi 

Üstündən, 3 il keçdikdən sonra, yəni, 2014-cü ildə Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsi (KQMİ) barəsində məhkəmə qərarı olan eyni işə görə növbəti dəfə cinayət işi qaldırıb. Bu, bəlkə də ölkənin hüquq-mühafizə sistemində baş verən çox az rüsvayçı olaylardan biridir. O zaman da şikayətçi Sahibkarlığın İnkişafına Kömək Fondu olub, indi də şikayətçilərdən biri Fonddur.

Bu dəfə də irəli sürülən ittihamların kökündə kredit kimi götürülən vəsaitlərin geri qaytarılmaması və s. durub. Düşündürücü olan budur ki, şirkət “Texnika bank”a olan kredit borcunu 2012-ci ildə ödəyir. Üstündən 2 il keçəndən sonra artıq ödənmiş, bağlanmış kreditə görə KQMİ növbəti cinayət işi qaldırır.

Ən sadəsindən başlayaq, istintaq nəzərə almır ki, bu məsələ ilə bağlı məhkəmə qərarı var, dövlət adından hökm çıxarılıb, Ali Məhkəmə səviyyəsində həllini tapıb.

İstintaq nəzərə almır ki, Fonddan götürülən eyni kredit borcuna görə, 2011-ci ildə məhkəmə hökmü ilə Fonda daşınmaz əmlak verilib. İkinci dəfə isə, indiki istintaqda borc nağd pulla ödətdirilir. Baxmayaraq ki, öhdəliklər iki dəfə yerinə yetirilir, A.Abdullayev 17 aydır ki, həbsdə saxlanır. Bunu da demək lazım gəlir ki, öhdəliklərin mülki iş olmasına, tərəflər arasında bağlanmış saziş və müqavilələrlə tənzimlənməsinə baxmadan mülki iş cinayət işi müstəvisinə transfer edilib. Əslinə qalarsa, əvvəlcə şirkətə qarşı öhdəlikləri yerinə yetirməmək maddəsilə cinayət işi qaldırılıb. Amma bu maddə üzrə məhkəmə perspektivinin olmaması aydınlaşanda mülki iş cinayət maddələrilə “möhkəmləndirilib”.

“İldırım sürətli kargüzarlıq”

Diqqəti çəkən daha bir məsələ cinayət işinin başlanması üçün texniki işlərin “ildırım sürətilə” həyata keçirilməsidir. Deməli, 2014-cü il martın 11-i saat 17:00-da Fond prokurorluğa kreditin ödənməməsilə bağlı cinayət işi başlanması üçün məktub göndərir. Prokurorluq məsələni araşdırmadan, yəni, bu məsələ ilə bağlı məhkəmə qərarı olmasını nəzərə almadan, mülki işə görə cinayət işi başlayır. Adı çəkilən məktub 2014-cü il martın 12-də həm prokuroluqda qeydiyyata alınır, həm baş prokurora məruzə edilir, həm müzakirə olunur, cinayət işi başlanmasına icazə verilir, həm də bu məktub eyni gündə geri qayıdaraq KQMİ-də qeydiyyata alınır, cinayət işinin başlanmasına icazə verilir, müstəntiq təhkim edilir, eyni gündə də cinayət işi başlanmaqla A.Abdullayevə qarşı ittiham irəli sürülür. Bütün bu texniki proseslər 2014-cü il martın 11-i saat 17:00-dan yəni, iş günü başa çatmasına az qalmışdan martın 12-si saat 18-dək icra edilir. Bu tələskənliyin qanun pozuntuları ilə müşaiyət edilməsi bir yana, belə sürətlə aparılması özü xeyli suallar yaradır.

A.Abdullayev 4 il sonra necə cinayətkara döndərildi?

Tərəflər arasında müqavilə iki hüquqi şəxs arasında bağlansa da, birinci dəfə edilən əsassız müraciətə görə “Birlikbank”ın İdarə Heyətinin sədri və məsul şəxslər qanunsuz cəzalandırılır. 4 il sonra eyni müraciətə görə A.Abdullayev də ittiham subyektinə döndərilir. Maraq kəsb edən odur ki, əgər 2011-ci ildə başlanan cinayət işilə bağlı A.Abdullayevin məsuliyyəti var idisə, niyə o zaman ittiham edilməyib? Əksinə, əgər məsuliyyəti yox idisə, 4 ildən sonra bu məsuluyyət necə yaranır ki, ittiham subyektinə dönür?

Bu məsələdə Fondun tutduğu mövqe də anlaşılmazdır. Fond verdiyi krediti özü araşdırır, “Birlikbank”ın İdarə Heyəti və Müşahidə Şurasının qərarı ilə razılaşdırır, verilən kreditləri firmaların bankdakı hesablarına köçürür. Bu halda iki tərəf arasındakı müqaviləyə əsasən, bank müvəkkil təşkilat kimi, necə olur ki, vəsaitlərin verilməsinə yox, ancaq qaytarılmasına cavabdehlik daşıyır?

Digər bir məsələ, Fond öz qərarı ilə birbaşa ayırdığı kreditləri monitorinq etmədən, səbəbləri araşdırmadan, banka hər-hansı məktub göndərmədən, bankla hər-hansı müzakirə aparmadan, verilmiş kreditləri qaytarma müddəti başa çatmadan məhkəməyə yox, niyə KQMİ-nə müraciət edir? Fondun verdiyi kreditin xərclənməsilə bağlı monitorinq keçirməsinə dair hər-hansı sənədi yoxdur və məhkəmədə müdafiə tərəf nə qədər çalışsa da, belə bir sənəd əldə edə bilmədi. 

Yaxşı, Fond verdiyi kreditlərin təyinatı üzrə deyil, hər-hansı başqa bir məqsəd üçün xərcləndiyini bilirdisə, niyə “Birlikbank” qarşısında tələb qoymayıb və ya hesabına sərəncam qoymaqla kreditləri geri almayıb? Yeri gəlmişkən, Fond 2003-2007-ci illərdə təkcə “Birlikbank”a kredit verməyib ki. Başqalarına da kreditlər verib, amma o qurumlara qarşı münasibətdə “Birlikbank”a etdiklərini etməyib. Bu ayrı-seçkiliyn özü də düşündürücüdür.

4 il öncə lisenziyası ləğv edilən bank rəhbərliyi niyə məsuliyyət daşıyır?

Bu sırada kreditlərin qaytarılması vaxtı bitməmiş Mərkəzi Bank 2011-ci ildə bir tərəfdən “Birlikbank”ın lisenziyasını ləğv edir. Digər tərəfdən bank rəhbərliyi tam tərkibdə işdən kənarlaşdırılır. MB “Birlikbank”a ləğvedici təyin edir. Bu halda kreditlərin qaytarılmasına məsuliyyəti MB-ın təyin etdiyi ləğvedici daşıdığı halda, A.Abdullayevə və bankın keçmiş rəhbərliyinə qarşı cinayət işi qaldırılır. Bu da belə düşünməyə əsas verir ki, MB “Birlikbank”a qarşı çirkli pulların yuyulması bəyanatı yaymaqla “Birlikbank”ın nüfuzuna xələl gətirib. Sonradan bu dediklərini sübut olaraq məhkəməyə təqdim etmək üçün əsas tapmayıb. Burada isə Fondun, Mərkəzi Bankın və KQMİ-nin öz maraqlarını təmin etmək üçün A.Abdullayevə, “Birlibank”a, bütünlükdə AMAY-a külli miqdarda maddi və mənəvi ziyan vurmaqla işgüzar imicini ləkələməsindən danışmaq olar. Bunu başqa cür qiymətləndirmək sadəcə mümkün deyil.

İstintaqın aydın olmayan ekspertiza kriteriyaları

A.Abdullayevin həbs olunmasına göstərilən səbəblər özləri də kifayət qədər aydın deyil. KQMİ idarəsi çağırış vərəqi göndərdiyini, A.Abdullayevin çağırışdan yayındığını iddia edir. Amma idarə çağırış vərəqinin göndərilməsi haqda sübutları təqdim edə bilmir. A.Abdullayev isə idarədən belə çağırış almadığını deyir. A.Abdullayev KQMİ-yə özü gedib, buna baxmayaraq, çağırışa gəlməməsi adı ilə barəsində həbs-qətimkan tədbiri seçilib. 

Fondun müraciəti əsasında “Xudafərin” firmasının Atatürk prospektində tikdiyi bina ilə bağlı istintaq araşdırma aparıb. Yenə də hər-hansı şikayət olmadan binada mənizl alan 262 nəfərdən 178 nəfəri istintaq prosesində dindirilmədən, zərərçəkən kimi tanınıb. Hətta istintaq o qədər “irəli” gedib ki, A.Abdullayevin ən yaxın qohumlarını belə zərərçəkən statusunda tanıyıb. Binanın tikintisilə bağlı istintaqın apardığı ekspertizalar əsassız, həqiqətdən uzaq və qanunaziddir. Məhkəmə prosesində dindirilən sakinlər isə özlərini zərərçəkən kimi tanımadıqlarını, yeganə istəklərinin binada tamamlama işlərinin başa çatması olduğunu deyiblər. İstintaq binanın tikintisinə 7 milyon manat xərcləndiyi, 3 milyon isə “xeyir” götürüldüyünü bildirir. Bu hesablamaların hansı kriteriyalarla aparılması ortada yoxdur.

57 min kv.metrlik sahə 7 milyon manat?

Yeri gəlmişkən, istintaq AMAY şirkətinə məxsus 57 min kv.metr sahəyə malik “Xətai” ticarət mərkəzini 7 milyon manat dəyərində qiymətləndirib. Halbuki, şirkət ticarət mərkəzinin təkcə hər kv. metrinə görə hər ay vergilər və Fövqəladə Hallar Nazirliyinə 150 manat rüsum ödəyir. Yəni, istintaq bir tərəfdən şirkətin əmlaklarını real bazar qiymətlərindən aşağı dəyərləndirməklə kredit borcuna “silmək” səyi edərək dəyər-dəyməzinə əlindən alma səyləri edir. Digər tərəfdən bina tikintisində qiymətləri aşağı göstərməklə, xərc edilən vəsaitin azlığı ilə ödənən vəsait arasında yaranan fərqi dələduzluq, etibardan sui-istifadə kimi göstərməklə cinayət motivi yaradır. Binanin tikintisində iş adamlarından qanundan kənar tələb olunan və bəlkə də binanın bütün dəyərini üstələyən maliyyə həcmi barədə istintaq aparmır.

Halbuki, binada mənzil alan sakinlər heç bir halda “Xudafərin” firması tərəfindən aldadılmadıqlarını, binanın tikintisinin tamamlanmasını istədiklərini bildirirlər.

A.Abdullayevə “çirkli pulların yuyulması” böhtanı

Eyni zamanda götürülmüş bir çox kreditlərlə bağlı öhdəliklər başa çatdığı halda istintaq şirkətə əsassız cinayət məsuliyyəti yaradır. İstintaq sübutlar təqdim etmədən, kreditlərin xərclənmə yerləri məlum olduğu halda qərəzli ekpsertizalar keçirərək, A.Abdullayevə qarşı İranda “çirkli pulların yuyulması və leqallaşdırılması” ittihamı irəli sürür. Adı çəkilən kreditlərin götürülməsi 2007-2008-ci illəri, A.Abdullayevin İrana səfəri isə 2012-ci ilə təsadüf edir. Həm də İrandakı fəaliyyətin götürülən kreditlərlə hər-hansı şəkildə əlaqəsi belə yoxdur.

Difər tərəfdən, istintaqın A.Abdullayevə səlahiyyətindən sui-istifadə etməsi ittihamı irəli sürməsi əsassızdır. Əgər istintaq “Birlikbank” İdarə Heyətinin bankın Müşahidə Şurası ilə təsdiq etdiyi qaydalara görə bunu edibsə, deməli hələ də Qaydaların təsdiqinin məsuliyyət yox, tələb olduğunu dərk etmədiyini göstərir. Banklar haqqındakı qanunvericiliyə görə, bankın idarə edilməsinə məsul İdarə Heyətidir. Adından da göründüyü kimi, Müşahidə Şurası ancaq nəzarətedici orqandır və bundan o yana hər-hansı səlahiyyəti yoxdur. Fond tərəfindən verilən kreditlərlə bağlı müvəkkil bank ancaq geri qaytarma öhdəliyi götürür.

İstintaqın istər A.Abdullayevə, istərsə də şirkətin əməkdaşlarına qarşı irəli sürdüyü mənimsəmə ittihamı da əsassızdır. İstintaq bu mənimsəməni təsdiq edəcək bir sübut belə ortaya qoya bilməyib. Hansı vəsaitlər “it-bata” düşüb, hansı lazımsız və dəyərsiz əşyalar alınıb ki, vəsaitlər də mənimsənilə?

Öz işini görənlər “cinayətkar dəstə” adlandırılır

Kreditlərin alınmasında şirkət əməkdaşlarının iştirak etməsini istintaq “cinayətkar dəstə” kimi təsnif edir. Halbuki, bu şəxslər şirkətdə vəzifələrini icra edirlər. İstintaqın bu yanaşması baxımından o zaman istənilən qurumun əməkdaşlarını qərəzli şəkildə hansısa bir məsələdə əlbirliyə görə cinayət əməlində ittiham edərək “cinayətkar dəstə” adlandırmaq olar. Hər halda, bu məsələdə istintaq məhz deyilən baxış prizmasından mövqe sərgiləyir. Əgər əməkdaşların vəzifəsini yerinə yetirməsi cinayət sayılırsa, o zaman ştat cədvəli nəyə lazımdır ki?

Dələduzluğa gəlincə, bu, bəlkə də ittihamların ən cəfəngiyyatıdır. İstintaq müqavilədən irəli gələn hallara hansı haqla dədləduzluq ittihamı irəli sürür? Dələduzluq özgəyə aid əmlakın özününkiləşdirilməsinə deyilir. Bu mənada şirkət və “Xudafərin” firması kimin əmlakını əlindən alıb, ya kimin əmlakını özününkiləşdirib? Şükr olsun ki, bina yerində, mənzil alan şəxslərin siyahısı ortada, bir mənzili kim ilk dəfə alıbsa yerində, kimlərsə aldığı mənzili ikinci əl olaraq kimlərə satıbsa, o artıq mənzil sahibinin hüququdur. Odur ki, bu ittiham sadəcə iş adamının, dünyada tanınan bir şirkət sahibinin əsəbləri ilə oynamaqdır.

Əgər bir qədər də dərinə getsək, burada qərəz, qisasçılıq, başqasına həqarət də var. A.Abdullayev özünün olanı başqasının rahat yaşaması naminə ona verər, amma heç zaman başqasının olanı özününkiləşdirməz.

İstintaq “Birlikbank”la, AMAY şirkətilə, “Texnkabank”la bağlı 2014-cü ildə başlanan cinayət işi zamanı “Birlikbank”a aid sənədləri məhkəmə qərarı ilə götürsə də, prosesin başa çatmasına baxmayaraq, hələ də bankın sənədlərini geri qaytarmayıb.

Konkret A.Abdullayevlə bağlı ittihama gəlincə, hüquqi baxımdan Atatürk prospektindəki bina tikintisinə görə “Xudafərin” firması məsuliyyət daşıyır, götürülən kreditlərin taleyinə görə, “Birlikbank”ın 2011-ci ildə lisenziyası ləğv edildikdən bu yana, məsuliyyət Mərkəzi Bankın “Birlikbank”a təyin etdiyi ləğvedici üzərindədir. Faktiki olaraq, 2011-ci ildən bu yana bank rəhbərliyi işdən kənarlaşdırılıb, heç bir halda bankın işinə qarışmır və qarışa da bilməz. Bu halda istintaq A.Abdullayevi ittiham edə bilmək üçün hüquq elmində olmayan “faktiki rəhbər” ifadəsinə söykənir. O zaman istər-istəməz belə sual yaranır ki, Azərbaycan hüquqi dövlətdir, ya yox? Əgər, ölkədə hüquqi dövlət varsa, bu absurd ittiham nədir, yox, hüququn üstünlüyü yoxdursa, niyə ona hüquqi dövlət deyilir? 

Qanun mülki işi cinayət işinə çevirməyi qadağan edir

Biz bu yazıda bəzi məsələlərə toxunmaqla adı çəkilən istintaqda və məhkəmə prosesində hüququn pozulması, ədalətsizlik hallarına münasibət ifadə etdik.

Amma son olaraq bir daha xatırladırıq ki, cinayətin subyekti fiziki şəxsdir, müqavilə öhdəliyi isə mülki iş xarakterlidir. Mülki xarakterli işə cinayət işi açılması qadağandır. Bu barədə Azərbaycan Ali Məhkəməsinin 2002-ci il Plenumunun qərarı var, bu müddəanı 2015-ci il Avropa İnsan Haqları Konvensiyası da ehtiva edir.

Konkret olaraq “Birlikbank”ın məsuliyyətinə gəlincə, bankın lisenziyasının ləğvindən sonra MB-ın inzibatçı təyin etdiyi şəxs bankın bütün öhdəliklərinə cavabdeh şəxs sayılır. Ona görə də bankın fəaliyyət lisenziyası ləğv edildiyi 2011-ci ildən bu yana bankın keçmiş rəhbərliyinin bankla bağlı hər-hansı məsuliyyət və ya öhdəliyi yoxdur. 

Hara gedirik?  

Bütünlükdə isə iş adamının götürdüyü kreditə görə həbs olunması bəlkə də bütün dünya üçün “non-sens”dir. Bütün dünyada iş adamlarının kredit borcları olur, hansı maliyyə qurumlarınınsa onlara borcu olur. Yəni, iş adamları qurumu məhkəmələr tərəfindən müflis elan edilməyibsə, fəaliyyətdə olan sayılır. Yalnız cinayətə yol verəndə bu qurumlara qarşı tədbirlər görülür.

İndiki halda baş verənləri isə ancaq qərəz, qisas və s. adlandırmaq olar. Yaxşı, iş adamı kredit götürüb, kreditin qaytarılması ilə bağlı tərəflər arasında saziş və ya müqavilə imzalanır, fors-major hallara kimi bütün proselərin həlli həmin sənəddə əksini tapır. Tərəflərin hansısa məsələyə münasibətdə hərəkət davranışları məhz həmin sənədə uyğun olur.

Adətən mübahisələrin həlli yolu kimi məhkəmələrə müraciət göstərilir. Amma cinayət baş vermədiyi halda qurumun hüquq-mühafizə orqanlarına müraciəti faktiki özəl qurumun, iş adamının fəaliyyətini zərbə altına qoymaq, bilərəkdən və ya əksinə qurumun işgqüzar imicinə zərbə vurmaq sayılır. Xarici ölkələrdə belə hallar olduqda ölkənin bütün iş admaları həmin maliyyə qurumunu boykot edirlər və belə qurumlarla heç zaman işləmirlər.

İş adamlarının həbsi özü təhlükəli məsələdir. Bütün iş adamları fəaliyyətlərindən maddi resurslarına qədər hər şeyin təhlükəsilzikdə olmasını prioritet sayırlar. Bu, iş adamlarının “olmasa olmaz”ıdır. A.Abdullayevin həbsilə həmin təhlükəsizlik zərbə altına düşüb. İş adamları kütləvi şəkildə həbs edilir, “bandotdel”ə aparılır, kreditlərin qaytarılması tələb edilir. Bu addımın özü qanunun tapdalanmasıdır.

Birincisi, kredit götürülərkən bank təminat tələb etməlidir, belə təminat yoxdursa, ümumiyyətlə kredit verilməməlidir. Təminatsız kredit verilibsə belə, buna yol verən bank əməkdaşları cəzalandırılmalıdır. İkinci, təminat varsa, yəni, girov və s., bu halda iş adamının hər-hansı cinayətə yol verməsindən belə danışmaq olmaz. Kreditin həcmindən daha yüksək həddə olan girov əmlakı maliyyə institutu tərəfindən qurumun nəfinə özününkiləşdirilə bilər. Çünki, maliyyə vəsaitlərini götürən iş adamı onu kassasında saxlamağa yox, hansısa işi görmək üçün götürür və hər halda kağız puldan divar qurmur.

İş adamlarına belə münasibət ən azı ölkədə biznesin fəaliyyətinə maneə, xarici investorların ölkəyə gəlişinə tərəddüdlər yaratmaq deməkdir. İş adamlarına belə münasibətlə ölkə, iqtidar olaraq hara gediriksə, hələ məlum deyil...