Pambıq maraqları

Prezidenti İlham Əliyev oktyabrın 7-də hökumətin müşavirəsində aqrar sektorun ən prioritet istiqamətlərindən biri kimi tənəzzülə uğramış pambıqçılığın bərpasını göstərib. 2015-ci ildə rəsmi məlumatlara görə ümumilikdə 35 min ton xammal pambıq yığılıb ki, bu da 10 min ton yekun məhsul – pambıq lifi deməkdir.

2013-cü ildə Sumqayıtda prezidentin açdığı “Gilan” Tekstil istehsalat parkındakı müəssisələr şəbəkəsinin işi üçün bu həcmin kifayət edib-etmədiyi məlum deyil. Amma bazarda bu fabrikin brend keyfiyyətli alt paltarı və trikotaj məhsullarının olmaması faktdır.

Digər sahələr kimi, pambıqçılıq sahəsində böhranın səbəbi əsasən Azərbaycanda oliqarx məmurların maraqlarının dövlət maraqlarından, xalq maraqlarından üstün tutulması ilə bağlıdır. Onların iqtisadiyyatda yaratdığı inhisarlar və rəqabət mühitinin məhv edilməsi iqtisadi inkişafı ləngidən əsas amillər oldu.

Konkret olaraq pambıqçılıq sahəsinə gəlincə, burada heç vaxt pambıq istehsalçılarının maraqları nəzərə alınmayıb. Torpaqların özəlləşdirilməsindən və kolxoz quruluşunun dağılmasından sonra azad Azərbaycan fermeri qəpik-quruş üçün Azərbaycanın pambıqçılıq sahəsini şəxsi zənginləşmə sahəsinə çevirən yüksək vəzifəli şəxslərin mənafeyinə qulluq etmək istəmədi. İstehsalçılardan pambığın 1 kq-ı 10 sentə və ya tonu 100 dollara alınırdı. Üç ton xammal pambıqdan 1 ton pambıq lifi istehsal olunurdu, xarici bazarda onun qiyməti 1400 dollar idi. Belə bir yanaşma olduqda fermerler daha çox gəlir gətirən digər bitkilərə - meyvə, tərəvəz, yemə yönəldi. Nəticədə son 20 ildə pambıq istehsalı 9 dəfə azaldı.

Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, 90-cı illərin əvvəllərindən pambıq xammal kimi ixrac olunurdu, bir halda ki, sovet dövründə pambıq emal olunur və Tağıyev adına kombinatda və digər kombinatlarda istehsal olunan iplik və parça kimi, habelə tekstil məhsulu kimi ölkə hüdudlarından kənara çıxarılırdı. Ölkənin hazırki siyasi-iqtisadi sisteminin başında duranlarda çatışmayan məhz belə bir yanaşma idi.

Belə olan halda, təkcə pambıqçılığın deyil, həm də bütünlükdə iqtisadiyyatın acınacaqlı vəziyyətə düşməsinə gətirib çıxaran bir neçə strateji səhvi göstərmək istərdim. 1993-cü ilin yazında xarici investor və prezident Elçibəy arasında Azərbaycanda böyük pambıqçılıq və tekstil layihəsinin yaradılması məsələsi ilə bağlı əlaqə qurmaq xahişi ilə müraciət etdilər. Layihəyə pambıq istehsalı, emalı, iplik, parça, məşhur dünya brendlərinin tekstil məhsullarının istehsalı daxil idi. Bu investor Belçikanın Crédit Lyonnais (CLB) bankı idi. Həmin vaxt bankın rəsmi nümayəndəsi və İranın o vaxt artıq dünyasını dəyişmiş birinci prezidenti Bani Sadrın qardaşı Abdin Sadr Bakıya gəlmişdi. Abdin Sadr bankın böyük əmanətçilərindən biri olan İran şahının bacısının maraqlarını təmsil edirdi. Onlar bu sahəyə 1,2 mlrd. dollar investisiya ayırmağa hazır olduqlarını bildirdilər. Həmin dövr üçün bu məbləğ çox böyük idi. Müəssisənin tikilməsi üçün Mərdəkan-Buzovna yolunda yer seçilmişdi. Yer seçimi üç mühüm nəqliyyat amili ilə müəyyən olunmuşdu: Dübəndi dəniz körpüsünün, dəmir yolunun və aeroportun yaxınlığı. Layihəyə həmçinin müəssisə heyəti üçün yaşayış evinin tikintisi, məişət infrastrukturu və hətta heyvanlar üçün poliklinika daxil idi. Belə bir poliklinikanın nəyə lazım olduğunu soruşduqda, bizə belə cavab verdilər: “Bank Brijit Bardonun rəhbərlik etdiyi heyvanları müdafiə fondu ilə əməkdaşlıq edir və bütün layihələrdə bu fondun iştirakı mütləq nəzərdə tutulur”.

Sonradan Elçibəylə görüş təşkil olundu, o, öz tərəfindən heç bir şəxsi şərt irəli sürmədən, operativ olaraq layihənin həyata keçirilməsinə razılıq verdi. Azərbaycanda rejim dəyişdikdən sonra Heydər Əliyevin dövründə danışıqlar davam etdirilirdi, sonradan isə Azərbaycan tərəfin buna maraq göstərmədiyi üçün tamamilə kəsildi. Həmin vaxt pambığı “Xalq üçün məhsullar” konserni dəyər-dəyməzinə alırdı, sonradan isə o, yeni elitaya məxsus özəl firmalar vasitəsilə ingilis bayrağı altında sərhəddən kənara çıxırdı. Alış qiymətlərinin aşağı olması və həmin vaxt neft dollarları axınına həvəs salan elitanın maraqlarının azalması ilə əlaqədar fermerlərin marağının azalması acınacaqlı sonu əvvəlcədən müəyyən etdi.

İkinci nümunə də bu neft dollarları ilə bağlıdır. Məsələ ondadır ki, “Əsrin müqaviləsi”ndə iştirak edən xarici şirkətlər ilk dövrlərdə öz gəlirlərinin Azərbaycanın qeyri-neft iqtisadiyyatına yatırmağa hazır idilər. Amma onlar bunu investisiyalarla bağlı neft müqaviləsində olan qaydaların tətbiq edilməsi şərti ilə etməyə hazır idilər. Məsələ ondadır ki, “Əsrin müqaviləsi” parlament tərəfindən ayrıca qanunvericilik aktı kimi təsdiq edilib və Azərbaycanın anormal vergi, gömrük, məhkəmə sisteminin hüdudlarından kənarda qalıb. Bu ideyanın təkanverici qüvvələrindən biri Ramco şirkəti idi. Onun rəhbəri Stiv Ramp qeyd edirdi ki, mövcud vergi, gömrük, məhkəmə sistemi şəraitində  Azərbaycanа investisiya yatırmağın mənası yoxdur. Ramp hətta 1999-cu ilin fevralında konfrans təşkil edib, orada reinvestisiya mövzusuna toxunub. Amma bu təşəbbüslər dəstəklənməyib. Nəticədə, qalmaqallı və fərsiz özəlləşdirmə zamanı mövcud sənayenin müasirləşdirilmə və xarici investorların iştirakı ilə yeni beynəlxalq standartlara uyğun şəkildə yenidən formalaşdırılma yerinə məhv edildiyi, talan edildiyi bir vaxtda neft dollarları xaricə axmağa başladı. Və bütün hallarda bu, şəxsi maraqların dövlət və xalq maraqlarından üstün tutulmasının nəticəsi oldu.

İlham Əliyevin şəffaf və azad rejimdə xarici investorlar üçün “açıq qapı” siyasəti həyata keçirib-keçirməyəcəyi məlum deyil. Hələlik deklarativ çağırış və vədlərdən başqa, bunun üçün zəmin görünmür. Gələcəkdə də bunun olacağı ehtimalı azdır, çünki texnologiya parklarının, daha sonra isə aqrar parkların tikintisi strategiyası bütünlüklə inhisarçılıq, rəqabətsizlik, az sayda insanın dar maraqları üzərində qurulur. Bu siyasət davam edərsə, iqtisadiyyatın inkişafı ekstensiv və məhdud xarakter daşıyaaq və daim böhranlar və durğunluqlar bir-birini əvəz edəcək.