Qənimət Zahid Fransa mətbuatında erməniləri necə ifşa etdi

Hərb və sülh arasında və ya Vladimir Putinin pozucu Qafqaz oyunları

Rusiya faktoru

Amma obyektiv olmayan səbəblər obyektiv səbəblərdən daha mürəkkəb görünür. Bunlardan biri də Rusiya faktorudur. Rusiya Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün əsas regional oyunçudur, onun bu problemi həll etmək üçün böyük imkanları var. Amma Rusiya bu münaqişənin həll edilməsini istəmir. Ən azı, indi istəmir və nə vaxt istəyəcəyini, hansı şərtlər təmin ediləndən sonra istəyəcəyini təxmin etmək olar.

Bu təxminlər isə çox qorxulu nəticələrlə bağlıdır.

Dağlıq Qarabağ probleminin həlli üçün bir neçə dəfə münbit zəmin olub. Bunlardan birincisində bu münbit zəmin Ermənistanda “saray çevrilişi” ilə nəticələnib, prezident Ter Petrosyan hakimiyyətdən uzaqlaşdırılıb (fevral 1998), Dağlıq Qarabağ müharibəsinin əsas favoritlərindən olan Rusiyanın himayə etdiyi Robert Köçəryan Ermənistanda prezident postuna əyləşdirilib. İndiki prezident Serj Sərkisyan da elə həmin Robert Köçəryanın varisi hesab edilir.

Münaqişənin həlli üçün ikinci münbit zəmin 1999-cu ildə yarandı və bu fürsət də qana bulaşdırıldı. 1999-cu ildə jurnalist Nairi Unanyanın rəhbərliyi ilə Ermənistan parlamentində törədilən gülləbaran nəticəsində spiker Karen Dəmirçiyan və baş nazir Vazgen Sərkisyan həlak oldu. Siyasi müşahidəçilər hesab edir ki, bu gülləbaranın arxasında Rusiyanın Dağlıq Qarabağa dair sülh danışıqlarını pozmaq cəhdi durub. Belə ki, 1999-cu ildə ATƏT–in İstanbulda keçirilən zirvə toplantısında ABŞ–ın vasitəçiliyilə Azərbaycan və Ermənistan arasında ilkin sülh sazişinin razılaşdırılması gözlənilirdi. Məhz bu ərəfədə Ermənistan parlamentində baş verən terror həmin danışıqları dəfn etdi.

Göründüyü kimi, hər iki fürsət Rusiyanın müdaxiləsi ilə boşa çıxıb. “Subyektiv” adlandırmaq istədiyim səbəblər sırasında bu faktor dayanır.

90-cı illərə nisbətən Rusiya regionda indi daha da möhkəmdir. İndi Rusiyanın Ermənistan ərazisində möhkəmləndirilmiş hərbi bazası var və bu baza (Gümrü) həmin regionda NATO–ya qarşı əsas forpostlardan biri sayılır. Rusiya Ermənistan hakimiyyətinin əsas fiqurlarını müəyyən edir. Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı 6 rayonun işğalı nəticəsində özünü blokadaya salmış Ermənistanın (“özünü blokadaya salmış Ermənistan” ifadəsini də subyektiv saya bilərsiniz) demək olar ki, bütün həyat qaynaqlarına nəzarət Rusiyanın əlindədir. Ermənistan Ordusu da Rusiya Silahlı qüvvələrinin və şəxsən prezident Putinin nəzarəti altındadır. Gürcüstanda Mixael Saakaşvilinin hakimiyyətə gəlməsi ilə oradakı rus hərbi bazalarının çıxarılmasından sonra Rusiya Ermənistan üzərindəki nəzarət imkanlarını daha da genişləndirib ki, Cənubi Qafqazda bu mühüm bazadan məhrum olmasın. (Azərbaycandan Rusiya ordusu hələ 1993-cü ildə çıxarılıb).

Demək, Qərbdə nə qədər çox çevrələr Ermənistanın Qarabağ üzərindəki işğalı faktını arxa plana ataraq problemin əsl mahiyyətini bilmədən bu problemin həlli barədə danışmağa üstünlük versələr, problem bir o qədər həll olunmamış qalacaq.

Dağlıq Qarabağ problemi və “əbədi hakimiyyət” düsturu

Rusiya bu problemin həll edilməsini istəmir. Çünki Qarabağ probleminin bu və ya digər formada həlli həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın Rusiyadan asılılıq imkanlarını azaldacaq. İndiki halda, Ermənistan bütün hakimiyyət isteblişmenti və silahlı qüvvələri ilə birlikdə Rusiyanın nəzarəti altındadır. İlham Əliyev isə qətiyyətli siyasətçi olmayıb, prioritetləri müəyyən edə bilməyib və daim vurnuxub. Təbii, İlham Əliyevin daha avtoritar və daha çox korrupsioner olması faktını xüsusi qeyd etməklə, hər iki ölkədə avtoritarizmin mövcudluğu barədə əminliklə danışa bilərik. Hər iki ölkənin avtoritar lideri, öz hakimiyyətlərinin ömrünü uzatmaq üçün Rusiyaya sığınmağa üstünlük verirlər və onların da hər ikisi əmindir ki, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli “əbədi hakimiyyət” düsturunu pozur.

Rusiya bu problemin həllinin mümkün qədər çox uzanmasını istəyir. Qərb isə problemin həlli üçün hər iki ölkədə demokratiyanın zəruriliyini başa düşmədi, başa düşmür və belə görünür ki, uzun müddət başa düşməyəcək. Tərəflərdən hər hansı birini dəstəkləməklə, xüsusi imtiyaz tanımaqla bu münaqişənin həllini təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Xalqlar da bir faktordur. Məsələn, mən, bir azərbaycanlı olaraq belə hesab edirəm və yaxın (ən azı 100 illik) tarixin sənədlərinə güvənərək belə deyirəm ki, Ermənistanın və ya ermənilərin Dağlıq Qarabağa iddia etməsinin heç bir əsası yoxdur. Ermənilər də başqa cür hesab edirlər. Elə münaqişə də buna görə yaranıb.

İlham Əliyev korrupsionerdir, avtoritar liderdir. Sərkisyan da Ermənistanın təbii sərvətləri miqyasında eyni tipli siyasətçidir. Amma indi Dağlıq Qarabağ konfliktinin həllini bu liderlərlə birlikdə təsəvvür etmək mümkün deyil. Üstəlik, Ermənistanın son hərbi kampaniyalardan çıxardığı nəticə budur ki, regiona Rusiyanın sülhyaratma qüvvələri gətirilməlidir. Mən bilmirəm, bu nəticəni cənab Sərkisyanın komandası çıxarıb, yoxsa bunu Putin onlara təklif edib. Amma hər bir halda, indiki şəraitdə Qarabağ konfliktinin həlli Cənubi Qafqazın tamamilə Rusiyanın nəzarəti altına keçməsi deməkdir və bunu Cənubi Qafqaz ölkələrindən biri olan Ermənistanın əli ilə həyata keçirmək istəyirlər.

Ermənistana və Azərbaycana fərqli münasibətlər ola bilər, bəs Rusiyaya necə? Qərb Cənubi Qafqazı birmənalı olaraq Rusiyanın nəzarətinə vermək istəyirmi? Əgər belə bir istək varsa, o halda, Minsk qrupunu da buraxıb Sərkisyanın hökumətinin təkliflərinə dəstək vermək lazımdır. Ermənistana kimin hansı münasibət bəsləməsindən asılı olmayaraq, bu belədir: orada Rusiyanın bir forpostu var və Putin onu böyütmək istəyir. Aprelin 2-dən 5-nə qədər baş verən hərbi qarşıdurmanın əsas səbəbi də elə bundan ibarətdir.