Təbrizdən Əhvaza qədər su savaşları

Türkiyənin və Orta Şərqin bir çox su hövzəsi  Türkiyənin  ölkənin şərqində yerləşir və bu bölgə terrorçu qrupların fəaliyyət göstərdiyi yerdir. Şimali İraq və Suriyadakı terror gərginliyi həm də Türkiyənin şərqindəki geniş su  mənbələrinə  çatmaq məqsədi daşıyır və Suriya və İraq məsələsinə daha dərindən baxsaq, bu məsələnin də  bir su savaşından sonra gəldiyini görərik.  İran və Əfqanıstanın Helmand və Harirod çayları üzərində köklü fikir ayrılığı var. Harirodda 28 İran bəndinin olması və Taliban dövründə Əfqanıstanda Kamal Xan bəndindən su qəbulunun başlaması su müharibəsi üçün bir zəmin hazırlama narahatlığını ortaya çıxardı.

İranda su problemi

  Dünyanın quraq bölgəsində yerləşən İran su ehtiyatları sahəsində ən riskli ölkələrdən biridir. İrandakı bu riskli vəziyyətin əksinə   ölkə dünyanın ən böyük tərəvəz və meyvə istehsalçıları onluğuna daxildir. Bu təsnifatda görülən paradoks, ölkədəki su hövzəsi idarəetmə sisteminin və su ehtiyatlarından  istifadənin  naqisliyini  göstərir.

Bundan əlavə, İran su ehtiyatlarının  93%-dən   kənd təsərrüfatında  istifadə edilir. Yəni İran bir kiloqram qarpız ixrac edərək 286 litr su ixrac edir və bir ölkənin bu şərtlərində  bu məhsulların  istehsal edilməsinin heç bir mənası yoxdur. İslam İnqilabından sonra buğda  təminatı  yaratmaq planları  ölkənin su ehtiyatlarına ağır bir yük əlavə etdi. Ölkənin su ehtiyatlarından həddindən artıq istifadə edilməsi, xüsusən  Xuzistan və Azərbaycan kimi su səviyyəsi yüksək olan bölgələrdə 297 düzənliyin qurumasına səbəb oldu: ölkənin su şəbəkəsinin 40 faizininn köhnəlməsinə baxmayaraq  əhalinin  artım siyasəti ilə içməli su istehlakı da əhəmiyyətli dərəcədə artdı.

Haşimi Rəfsəncani dövründə bəndlərin düzgün qurulmaması başqa bir bədbəxtliyin başlanğıcı idi. Qotvənd, Çəmşir bəndləri və Urmiya gölü üzərində qurulan bəndlər Azərbaycan və Xuzistan bölgələrində quraqlığa səbəb olmuşdur. Buna görə  Azərbaycanda   dərin quyular qazılaraq  ölkənin taxıl və meyvə mərkəzi getdikcə püstə yetişdirmək üçün rəqabət mərkəzinə çevrilmişdir. Urmiya gölünə  tökülən  çaylarda lazımi araşdırmalar aparılmadan  74 bənd inşa edilmişdir. Yeraltı su ehtiyatlarından sui -istifadə İranın mərkəzində suyun azalmasına   gətirib çıxardı və təəssüf ki, Karun qollarından İranın mərkəzinə qədər böyük tunellər quraraq bu böhranı həll etmək əvəzinə, Haşimi Rəfsəncani bəndinin inşasının davam etdirilməsi bu səfalətə səbəb oldu. Koohrang və Beheshtabad tunelləri vasitəsilə 775 milyard kubmetr su İranın mərkəzi bölgələrinə nəql edildi. Bu ərazilərdə, su ehtiyatları  təşkil etmək əvəzinə, kənardan gətirilən  sulardan  sənaye məqsədləri üçün  irimiqyaslı  polad zavodlarında istifadə edilmişdir. İş  İsfahanda düyü yetişdirməyə qədər gedib çatdı və orada da Karun çayının qollarının  suyundan əsassız şəkildə  istifadə etdilər. Ən böyük və ən çox su tələb edən kənd təsərrüfatı layihələrindən olan şəkər qamışı əkilməsi və ondan sənayedə istifadə edilməsi  layihəsi həyata keçirildi. Bu layihənin icrası üçün bir çox torpaq sahəsi milliləşdirildi.Sudan həddindən çox istifadə edilməsi  Xuzistan çayları, xüsusən də 210 kubmetrdən çox həcmi olan Karun çayı üçün problemlər yaratdı. Yay  aylarında suvarılması lazım olan və çay suyunun çox hissəsini udan şəkər qamışı yerinə çuğundur əkməyib sanki  su ehtiyatlarının  tükənməsini istəyirdilər. Yağışların çox azalması da  quraqlığın artmasına səbəb oldu. Bu genişlənmə ilə yanaşı,Güney Azərbaycanda 300 dolu sistemi satış planı yağış buludlarının yığılmasının qarşısını aldığı kimi zavod və mina tullantılarının çaylara qarışması  içməli suları  çirkləndirdi. Vərziqan mədəni və Haft Tappeh şəkər qamışı kimi nümunələr bu iddianın sübutudur.Energetika Nazirliyinin cavab verməməsi, Su Şurasının  mənəm-mənəmliyi və Kənd təsərrüfat nazirliyindəki  idarəçiliyin günün tələbləri səviyyəsində olmaması da bunları gücləndirdi.  Ölkənin elektrik enerjisinin 7 faizi hidroelektrik bəndlərdən   təmin edildiyi halda  su elektrik stansiyalarının tikintisi üçün təkid edilməsi  və başqa ölkələrdən qaz idxal edilməməsi  almaması  bəndlərdəki su  ehtiyatlarını boşaltdı.Ölkənin neftin ehtiyacdan olmasına  baxmayaraq,  Çinlə neft kəşfiyyatı müqavilələri bağlandı.

Son etirazlar

Son günlərdə  İranda ərəblər tərəfindən irimiqyaslı etiraz aksiyaları keçirilib. Bölgədəki ərəblər, bəluclarla birlikdə İranın  hər şeydən məhrum edilmiş  etnik qruplarıdır. Öncəki illərdə Qeyzaniyədə  bu etirazların qığılcımı yayılsa da susdurulmuşdu  ancaq   etirazlar bu il  yenidən alovlandı. Bölgədə içməli suyun olmaması, hakimiyyətin yerli özünüidarə orqanlarıyla bölüşdürülməməsi,milli gəlirin ədalətlə  bölüşdürülməməsi və işsizlik problemləri   ikiqat ayrı -seçkilik  yaratdığına görə  etirazlar  əvvəlki illərə nisbətən daha da gücləndi.

Əhvazın bəzi keçmiş idarəçilərinin  bölgə əhalisinin məcburi miqrasiyasıyla  bağlı Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının gizli qərarına əsaslanan özbaşınalıqları  etirazların  əsas səbəbini göstərir. Saysız-hesabszı bəndin tikilməsi, torpağın duzluluğunu tədricən artırdı və hətta bu bölgənin köçərilərinin çoxlu mal və heyvan  quraqlıqdan öldü. Hadisələr bu insanların mərkəzi bölgələrə məcburi deportasiya siyasətini ortaya qoydu. Bu kontekstdə bu insanlar susuzluqdan qışqıraraq küçələrə töküldü, bu insanlar etiraz edərkən ərəb şüarları səsləndirildi və bu da müxalifəti narahat etdi. Ölkənin su idarəçiliyinin pis olduğunu etiraf etmək əvəzinə, Diclə və Fərat çaylarındakı Türkiyə  bəndlərinin problemlərin mənbəyi olduğunu irəli sürdülər.Ancaq mineral suların çatdırılması kampaniyasının sentimentallığından başqa, ölkənin yüksək vəzifəli şəxsləri tərəfindən bu istiqamətdə ciddi səylər göstərilməmişdir.

Xüsusilə Maroon, Gotvand, Karun 3 və 4 -də inşa edilən bəndlər bölgədəki 3 milyon insanın həyatını təhdid edərkən, bu problemin həllindən məsul olan Tehran Universiteti hələ heç bir iş görməmişdir. Etirazçılar tədricən tutuldu, internet kəsildi, insanları sakitləşdirmək üçün bəndləri müvəqqəti olaraq su basdı, ancaq keçən il Qeyzaniyədə baş verən hadisələrdə olduğu kimi, ərəb xalqının problemi hələ də həll edilmir, problemin həlli üçün 50 milyon Avro kredit qəbul edildi. Ancaq bu kreditlər hara getdiyi  aydın deyil. Hökumət məmurlarının susqunluğunda, İran müxalifətinin milliləşdirilməsində, ərəb ölkələrinin laqeydliyində  Cənubi Azərbaycan Türk fəalları milletimizi Ərəb xalqına dəstək verməyə çağırdılar. Hamı Təbrizdə və Azərbaycanda heç bir şeyin olmayacağına inanırdı, ancaq yayımlanan videolardan göründüyü kimi Təbrizin əhəmiyyətli etirazçı əhalisi idi. Təbrizdəki həbslərə və internetin kəsilməsinə baxmayaraq, Cənubi Azərbaycan əhalisi   ərəb xalqına dəstək şüarları səsləndirməklə yanaşı,  Cənubi Azərbaycandakı ciddi ekoloji problemləri bağıraraq küçələrə çıxdı.

Təbriz uzun müddətdir ki, ətraf mühitlə bağlı etirazlara malik olan yeganə şəhərdir. Bu vacib reaksiya, bütün tənqidlərə baxmayaraq, rant axtaran mərkəzçilərin qarşısında bir şəkildə bir hərəkətverici qüvvə mərkəzinin yaradıldığını göstərdi. Təbrizin olması bir növ  belə tərcümə olar ki, totalitar müxalifət bu sözün bütün İran türklərinə təsirini nəzərə alaraq şüarları ələ keçirməkdən belə çəkinmir. Etiraz həm də illərlə Cənubi Azərbaycanın təbii sərvətlərini talan edərək türklər üçün imtiyazlı bir virtual mövqe yaratmağa çalışdığı bir sistemin xəbərdarlığı idi. Türklər birtəhər əvvəlki mərkəzi mövqelərini itirmişdilər ve buna qayıtmaq çox çətin ve bunla bərabər Qeyri-müstəmləkəçi söyüşün bir şəkildə ölkədə dominant bir disk halına gələcəyi gözlənilir.

Bu müstəmləkəçilik, bir əsr əvvəl İran’da Cənubi Azərbaycan Dövlət Birliyinin (Encümen-i-Əyaləti) eyni söyüşüdür. Qloballaşma dövründə dünya kiçildikcə, dil, mədəniyyət, ətraf mühit, su və torpaq müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizə çətin olsa da, üçüncü bir sətrin yaranması ilə özlərini eyniləşdirən məzlumların diskursu adlanan yeni bir diskurs ortaya çıxır.

Rza Talibi