Bank sahəsində pərdəarxası müharibə vətəndaşları qurban verir

***

-Əkrəm bəy, Konstitusiya Məhkəməsi bağlanan 4 bankın əmanətçilərinin üzləşdiyi problemlə bağlı qərar çıxardı. Qərarda nələr nəzərdə tutulub? Ümumiyyətlə, çıxarılan qərar əmanətçilərin istəklərini və hüquqlarını tam əhatə edirmi?

-Qərar bağlanan 3 bankda əmanətçilərin 2 növ problemini həll edir. Birinci problem “Atabank”, “AGbank” və “NBC Bank”la bağlıdır. İddia edilir ki, guya həmin banklar bank nəzarəti (əvvəllər Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası, indi isə Mərkəzi Bank) orqanının qadağasına baxmayaraq vətəndaşlardan əmanət qəbul ediblər. Buna görə də Əmanətlərin Sığortalanması Fondu həmin əmanətləri qanunsuz hesab edərək onları kompensasiya etməkdən imtina etmişdi. Konstitusiya Məhkəməsi isə qərarında dedi ki, qadağaya baxmayaraq qəbul edilmiş əmanətlər qorunan əmanətlərdir və Fond onları kompensasiya etməlidir. Çünki bank nəzarəti orqanı tətbiq etdiyi qadağanın icrasına da nəzarət etməli idi, amma etməyib. Üstəlik bank nəzarəti orqanı bir iş günü ərzində sözügedən qadağa barədə mətbuatda elan verməli idi ki, əhali müvafiq bankın əmanət qəbul edə bilmədiyi haqda məlumatlı olsun. Amma bu da edilməyib. Təbii, dövlət qurumu öz səlahiyyətlərini lazımi şəkildə icra etməyibsə, əmanətçi vətəndaş buna görə cəzalandırıla bilməz. Düzdür, Konstitusiya Məhkəməsi kimin cəzalandırılması məsələsinin üzərindən də sükutla keçir. Əslində isə həm Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının, həm də Mərkəzi Bankın aidiyyəti vəzifəli şəxsləri səhlənkarlığa görə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməlidirlər və bu halda onları 5 ilədək azadlıqdan məhrumetmə gözləyə bilər. Lakin məhkəmə məsələni əmanətçilərin xeyrinə həll etsə də, bu məsələyə qiymət vermədi. Hətta qərarın adı da elə qoyulub ki, bu məsələyə toxunulmasın. Belə ki, qərarın adında göstərilir ki, guya orada “Əmanətlərin sığortalanması haqqında” Qanunun 2.1.2.6-cı maddəsinə şərh verilir. Halbuki, qərarda həmin maddənin şərhi mövcud deyil. Bunu həm də ona görə ediblər ki, Konstitusiya Məhkəməsi əslində yalnız qanunlara şərh verə bilər, konkret mübahisəni həll edə bilməz. Bu qərarda isə konkret mübahisə həll edilib, amma təqsirkarın əməlinə konkret qiymət verilməyib.

İkinci məsələ “Atabank”la bağlıdır. Deməli, bu bank ötən il bir filialını bağlamışdı və oradakı əmanətləri digər filialına ötürmüşdü (miqrasiya). Öz elektron sistemində də əmanətlərin qəbul tarixi kimi vətəndaşlarla bağlanan əmanət müqavilələrinin tarixini deyil, miqrasiya tarixini göstərmişdi. Əmanətlərin Sığortalanması Fondu da miqrasiya tarixində sığortalanma faizinin aşağı olduğunu əsas gətirərək həmin əmanətləri kompensasiya etməkdən imtina etmişdi. Halbuki, özü də etiraf edirdi ki, problem sadəcə texniki səhvdədir. Konstitusiya Məhkəməsinin də mövqeyi belə oldu ki, əmanətin qəbulu tarixi təbii ki, əmanət müqaviləsinin bağlanması və vəsaitin banka daxil olduğu gündür, bankın daxili sistemindəki tarix deyil. Əslində, bu məsələ o qədər ayındır ki, ümumiyyətlə, Konstitusiya Məhkəməsinə çıxmalı deyildi. Bir sözlə, Məhkəmə bu əmanətlərin də kompensasiya edilməsinə qərar verdi.

Göründüyü kimi, məhkəmənin qərar verdiyi hər iki hal hətta qeyri-hüquqşünasa da aydındır. Əlbəttə ki, bu əmanətlər qorunandır. Amma bağlanan 4 bank üzrə əmanətçilərin digər problemləri də var. Yəni Fond başqa bəhanələrlə də əmanətləri qaytarmır. Amma həmin məsələlər üzrə məhkəməyə sorğu edilmədi. Həmin bəhanələrdən ikisini vurğulayım. Məsələn, bəzi əmanətçilərin eyni zamanda həmin banka kredit borcu da var. Əmanətçi kreditinin əmanətindən çıxılmasını istəyir, çünki bank bağlanandan sonra əmanətin üzərində faiz hesablanmır, amma kreditin üzərinə hesablanır. Lakin Fond deyir ki, gəl əvvəlcə krediti öz hesabına bağla, sonra pul olanda əmanətini qaytararam. Halbuki, qanuna görə əvəzləşdirməni tələb etmək vətəndaşın haqqıdır. Digər misal: bəzi əmanət müqavilələrində şərt var ki, müqavilənin qüvvədə olduğu dövrdə əmanətçi əmanətin məbləğini artıra bilər. Əmanətçilər bu hüquqdan istifadə edib. İndi də Fond əlavə yatırılmların qorunan olmadığını bildirir, çünki onların qəbul edildiyi dövrdə qorunma faizi aşağı olub, amma bank əmanəti ilkin faiz dərəcəsi ilə qəbul edib. Burada da Fond haqsızdır, çünki vətəndaş qorunma faizini bilə bilməz, bunu bank bilməlidir, axı o, əmanətlərin sığortalanma sisteminin iştirakçısıdır, yəni Fondun təmsilçisidir. Lakin dediyim kimi, bu və digər məsələlər açıq qalıb. Bu əmanətləri qaytarmaq fikirləri yoxdur. Belə problemi olan əmanətçilər özləri Fonda qarşı məhkəmədə iddia qaldırmaq zorunda qalıb.

-Əmanətçilər qərardan narazı qalıblar. Onlar bir neçə dəfə Mərkəzi Bankın qarşısında etiraz aksiyaları keçiriblər. Əmanətçilərin hüquqlarının tam əhatə edilməsi üçün Məhkəmə hansı qərar çıxara bilərdi? Yəni məhkəmənin qərarında nələr çatışmır?

-Məhkəmə ona edilən sorğu üzrə qərar verib. Hüquqi savad baxımdan qərar təkmillikdən uzaq olsa da, hər bir halda vətəndaşların xeyrinədir. Qərarda əks olunan məsələlər üzrə problemi olan əmanətçilər qərardan yox, fonddan narazıdır. Çünki fond bəyan etdi ki, hətta bu əmanətlər belə yalnız 14 avqustdan etibarən tədricən qaytarılacaq. Yəni qərar olsa da belə, Fond qərarın əhatə etdiyi əmanətləri belə tam və dərhal qaytarmayacaq. Eyni zamanda qərarın əhatə etmədiyi və daha əvvəl qeyd etdiyim bəhanələr üzündən əmanətini ala bilməyən vətəndaşlar da narazıdır. Paradoksal hal isə odur ki, niyə bu vətəndaşlar məhz Mərkəzi Bankın qarşısında aksiya keçirir? Axı pulu qaytarmayan Mərkəzi Bank deyil, fonddur. Fond isə Mərkəzi Banka tabe deyil. Ehtimal edirəm ki, əslində fondun məhkəməyə müraciət etməsi elə Mərkəzi Bankı vurmağa hesablanmışdı. İnsanları da kimlərsə Mərkəzi Banka qarşı yönəldir. Yəni dövlət qurumları arasında pərdəarxası mübarizə, oyunlar gedir, qurban isə vətəndaşlardır.

-Niyə bu vaxta qədər uzadıldı bu proses? Niyə əmanətçiləri belə çətinə salırlar? Bunlar məqsədli deyil ki?

-Əvvəla, dediyim kimi, məmurlar arasında bir-birini vurmaq üzrə mübarizə gedir. Digər tərəfdən, fondda kifayət qədər vəsait yoxdur, Mərkəzi Bank ona kredit verməlidir. Mərkəzi Bank isə birdən birə o qədər pulun verilməsini istəmir. Çünki əmanətini alan kimi insanların əksəriyyəti onu dollara çevirir və bir daha banka qoymur. Yəni həm milli valyutaya təzyiq artır, valyuta ehtiyatları azalır, həm xeyli vəsait bank sistemindən çıxarılır. Başqa səbəblər də ola bilər təbii. Amma onların heç bir qanuni və əsaslı deyil.

-Sizcə, bankların qapadılması, əmanətçilərin pulunun qaytarılmasında yaranan əngəllər banklara olan inamı zədələmirmi? Həmçinin bu, digər bankların özünü çətin duruma salmırmı?

-Problem də elə budur da. Heç kəsi bank sisteminə etimad düşündürmür. Ümumiyyətlə bu gün Azərbaycanda çox mənfi tendensiya var. Məmurların əksəriyyəti qısamüddətli perspektivə (1-2 il) işləyir. Çünki vəzifədə qalacaqlarına ümidləri azdır, sadəcə gözdən pərdə asmaq istəyir və zərbəni hazırda özlərindən uzaqlaşdırırlar. Əvvəllər məmurlar heç olmasa uzunmüddətli də olmasa, ortamüddətli (5 il) perspektivə işləyirdilər. Çünki bilirdilər ki, problemi təxirə salmaq bumeranq fenomeni ola bilər. Həm də vəziyyət daha da pisləşə bilər. Əlbəttə ki, bütün bunların nəticəsində bank sisteminə etimad kəskin sarsılır və böhran dərinləşir.

-Məsələnin digər tərəfi. Prezident dəfələrlə bildirmişdi ki, pandemiya dövründə bir dənə də olsun iş yeri bağlanmayacaq. Amma məhz bu 4 bank karantin dövründə bağlandı. Həmin bankların işçiləri ilə bağlı hansısa bir qərar varmı? Onların işlə təmin olunması və ya onlara kompensasiya ödənilməsi üçün hökumət hansısa addımlar atdımı, yoxsa həmin insanları öz taleyinə buraxdı?

-Ölkə rəhbərliyinin bu istiqamətdəki bəyanatları daha çox fəaliyyət göstərən işəgötürənlərə aid idi. Təbii ki, kimsə müflis olursa, dövlət ya onu xilas etməli, ya da vəziyyətlə barışmalıdır. İkinci yol seçildi. Bu bankların əksər işçiləri işsiz qalıb. Son illər ərzində xeyli bank işçisi işsiz qalıb. Bankların sayı azalırsa, onlar üçün iş yeri tapmaq da mümkün deyil. Təbii, həmin vətəndaşlar adi qaydada işsizlik müavinəti ala bilərlər. Onu da qeyd edim ki, əslində bankların çoxunda həmişə ştat vahidləri şişirdilmiş olub. Bu qədər işçiyə heç ehtiyac da olmayıb. Demirəm ki, indi işdə yalnız bacarıqlı olanlar qalır. Təbii, tanışlıq, qohumluq və digər amillər yenə öz yerindədir. Amma bazar iqtisadiyyatı da nəhayət bizdə öz sözünü deyir. Nə qədər ağrılı olsa da, əvvəl axır bizdə kapitalizmin cəngəllik qanunları öz sifətini göstərməlidir.

-Siz nə təklif edərdiz? Bankların normal fəaliyyəti, güclü olması, insanların banklara olan inamının artması üçün ölkədə hansı addımlar atılmalıdır?

-Əvvəla, kadr dəyişiklikləri olmalıdır. Hazırda hüquq-mühafizə və ədliyyə sistemi ilə yanaşı yerində qalan yalnız Mərkəzi Bank rəhbərliyidir. Bank sistemini bu günə qoyan Elman Rüstəmov və onun komandasıdır. Ümid edirəm ki, pandemiya problemi bitən kimi bu məsələ də həllini tapacaq. Bizə savadlı və dürüst kadrlar lazımdır bu sahədə də.  Daha sonra bank qanunvericiliyi kökündən dəyişdirilməlidir. Prezident 2004-cü və 2014-cü illərdə iki dəfə sərəncam verib ki, Bank Məcəlləsi hazırlansın, amma tapşırıq icrasız qalıb. Nəhayət, bank sistemi üzərində ictimai nəzarət olmalıdır. Mərkəzi Bankın İdarə Heyətində 2 üzv müstəqil şəxslər olmaldır. Bu hətta indi də qanunda var, amma riayət olunmur.