İqtisadi Şuranın yaradılması məntiqsizdir

***

-Natiq bəy, prezidentin fərmanı ilə Maliyyə Sabitliyi Şurası ləğv edildi, yeni İqtisadi Şura yaradıldı. Sizcə, bu, nə deməkdir? Maliyyə Sabitliyi Şurası nə iş görürdü və niyə ləğv edildi? Yeni yaradılan İqtisadi Şura hansı məqsədlə yaradılıb?

-2016-cı ildə prezidentin fərmanı ilə Maliyyə Sabitliyi Şurası yaradılmışdı. Nazirlər Kabineti üzvlərindən, Mərkəzi Bank rəhbərliyindən və Prezident Administrasiyasının işçilərindən ibarət bu Şura ölkədə makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi yönündə proqramlar hazırlamalı və prezidentə təqdim etməli idi.

Həmin makroiqtisadi sabitliklə bağlı olan yol xəritələri prezidentə təqdim edildikdən sonar ictimailəşdirilməliydi və ictimai müzakirələr təşkil olunmalı idi. Təəssüf ki, bu dörd il ərzində Maliyyə Sabitliyi Şurası ilə bağlı verilmiş qərarlar, qəbul edilən sənədlər, proqramlar haqqında bəzi bəyanatlar və toplantılar haqqında məlumatlar istisna olmaqla ümumilikdə heç bir məlumat yoxdur. Əsas uğur kimi isə həmin bəyanatlarda 2016-cı ildən bəri manatın məzənnəsinin dollar qarşısında dəyişmədiyi əsas gətirilərək makroiqtisadi sabitlik göstəricisi kimi təqdim ediblər. Əslində isə bu, inzibati qaydada qəbul olunmuş məzənnə siyasətidir. Bunun Maliyyə Sabitliyi Şurası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Çünki bu, Mərkəzi Bankla hökumətin birgə aldığı qərardır. Azərbaycanda məzənnə inzibati yox, siyasi faktordur. İndi 2016-cı ildə yaradılmış Maliyyə Sabitliyi Şurası ləğv edilir. Bunun əvəzinə İqtisadi Şura yaradılır. Demək olar ki, tərkib eynidir. İsimlər və şəxslər dəyişsə də vəzifələr eynidir. Baş nazirin rəhbərliyi ilə nazirlərdən, Prezident Administrasiyasının, birinci vitse-prezidentin administrasiyasının işçilərindən, Mərkəzi Bank rəhbərliyindən ibarət Şura yaradılıb. Bunun da məqsədi eyni şeydir. Makroiqtisadi sabitliklə, investisiyaların cəlb olunması ilə bağlı qarşıya qoyulan problemlərin həll olunması üçün yaradılan bir qurumdur. Amma burada məsələ ondan ibarətdir ki, bunu Nazirlər Kabinetinin tərkibində də etmək mümkündür. Yəni, Nazirlər Kabinetinin başqa formada, başqa ad altında, başqa bir konfiqurasiyada yaradılması açığı o qədər də məntiqli gəlmir.

-İqtisadi Şuranın qarşısına qoyulmuş məqsədləri həyata keçirməsi istiqamətində fəaliyyəti üçün Azərbaycanda münbit şərait varmı?

-Iqtisadi Şuranın qarşısına qoyulan məsələlərin həlli ümumilikdə Nazirlər Kabinetinin və Prezident Administrasiyasının birgə fəaliyyətinin nəticəsi olmalıdır. Dediyim kimi, ayrıca bir qurumun yaradılması o qədər də məntiqli deyil. Problem odur ki, Azərbaycanda artıq köhnə sistem çalışmır. Köhnə sitemin tıxanmasının şahidiyik. Köhnə sistem çalışmadığına görə yeni qaydaların yaradılmasında problemlər yaşanır. Ölkənin qarşısında duran problemlərin həlli hansısa bir formal şuraların komissiyaların yaradılmasından daha çox institusional və konstitusion islahatlardan keçir. Çünki köhnə ictimai saziş çalışmır. Yeni bir ictimai sazişə ehtiyac yaranıb. Azərbaycanın idarəetmə modelinin adı məlum deyil. Azərbaycan prezident respublikası olsa da Nazirlər Kabineti də var. Nazirlər Kabinetinin iclasları ilə paralel olaraq prezident də nazirlərlə görüş keçirir, birbaşa tapşırıqlar verir. Əgər Azərbaycan sərt vertikal idarəetməyə söykənən prezident respublikasıdırsa, Nazirlər Kabineti artıq lazımsız bir quruma çevrilir. Və burada paralellik yaranır. Həm Nazirlər Kabineti, həm də Prezident Administrasiyasında eyni məsələlərlə məşğul olan qurumlar və şöbələr var. Bunların bir-birinin işini hansı formada təkrarlaması suallar doğurur. Artıq yeni bir mərhələyə, sistemə keçidlə bağlı qərarların verilməsinin zamanı çoxdan yetişib.

-Fərmanda yeni strateji siyasət çağırışlarından söz açılır. Və elə yeri gəlmişkən, Maliyyə Sabitliyi Şurasına prezidentin köməkçisi rəhbərlik edirdisə, İqtisadi Şuraya rəhbərliyi baş nazir həyata keçirəcək. Bu isə İqtisadi Şuranın hüquqi statusunu gücləndirən faktordur. Və bu, belə fikirlər formalaşdırır ki, Azərbaycanda dövlət idarəetmə forması dəyişə bilər. Yəni, yaxın vaxtlarda Azərbaycanda ölkə prezidentli respublikadan parlamentli respublikaya və ya başqa hər hansı dövlət idarəetmə formasına keçidin başlanğıcı ola bilərmi?

-Tək bir fərmanla, yəni İqtisadi Şuranın yaradılması ilə hansısa bir format dəyişikliklərinə gedilməsini gözləmək düzgün deyil. Bu Şuranın yaranması artıq onu göstərir ki, paralel strukturların birgə fəaliyyət göstərməsi üçün koordinasiyaya ehtiyac var. Eyni işi ya Nazirlər Kabineti, ya da Prezident Administrasiyası görə bilərdi. Artıq Azərbaycanda struktur, institusional, Konstitusiya dəyişikliklərinin zamanının yetişdiyini bu fərman əslində dolayısı ilə təsdiq edir. Çünki Azərbaycanda artıq oturuşmuş qaydalar var. Bu, ancaq böyük neft pullarına hesablanmış bir sistem idi. Yəni, neftin qiymətinin yüksək olduğu dövrdə bu sistem pis-yaxşı çalışırdı. İndi bu, mümkün deyil. Neftin qiymətinin düşməsi, pandemiya, iqtisadi vəziyyət artıq bu sistemin çalışmasına ciddi əngəl yaradır. Ona görə də artıq Azərbaycanın iqtisadi və siyasi formasiyası yenidən dizayn olmalıdır. Bu, parlament republikasına, yarıbaşqanlıq sistemi, yarıprezident respublikasına keçid ola bilər. Amma nəsə olmalıdır. Yeni bir oyun qaydası olmalıdır. Köhnə oyun qaydaları çalışmır, yeni oyun qaydaları isə hələ təsis olunmayıb. Bu tipli fərmanlarla yeni oyun qaydalarının təsis olunması mümkün deyil.

-Prezidentin verdiyi fərmandan yola çıxaraq, İqtisadi Şuranın görə biləcəyi işlər üçün Azərbaycana hansı model daha yaxındır? Dünya ölkələrində olan modellərdən konkret misallar gətirə bilərsinizmi? Yəni, ABŞ modeli, Çin modeli və ya hansısa bir başqa ölkənin modeli Azərbaycana daha uyğun ola bilər? Bu məsələdə bundan əvvəlki sualda dediyim kimi, misal gətirə biləcəyiniz ölkələrin dövlət idarəetmə forması da maraqlıdır.

-Azərbaycan üçün ən uğurlu modelin hansı olduğunu söyləmək çətindir. Çünki istənilən modeldə ilkin olaraq qanunun aliliyi və məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi vacib elementdir. İstər prezident, istər parlament respublikası olsun, fərq etməz. Klassik anlamda hakimiyyətin üç qolu var. Klassik dövlət idarəetmə fəlsəfəsinə və nəzəriyyəsinə görə, hər üç qol müstəqil olmalıdır və bir-birini tənzimləməlidir. Bizdə problem ondan ibarətdir ki, hakimiyyətin bir qolu var- icra qolu. O da çox güclüdür. Parlament, yəni qanunvericilik qolu və məhkəmə qolu rəsmi və qeyri-rəsmi ona tabedir. Niyə rəsmi? Çünki hakimlərin təyinatında prezident birbaşa rol oynayır. Yəni, icra rəhbəri məhkəmə rəhbərlərini təyin edir. Bu da sonradan parlament tərəfindən təsdiqlənir. Bu təcrübənin özü belə məhkəmə müstəqilliyinə xələl gətirən əsas elementdir. Ona görə də istənilən model olsun, fərq etməz Azərbaycanda ilk növbədə qanunun aliliyi və qüvvətlər ayrımı prinsipi əldə rəhbər tutulmalıdır. Yəni, hakimiyyətin qanunverici, icra və məhkəmə qolu bir-birindən ayrılmalı və bir-birinə nəzarət edə biləcək, nəzarətdən doğan effektiv idarəetməni tətbiq edə biləcək bir hala gəlməlidir. Ondan sonra Azərbaycanda hansı idarəetmə modelinin daha effektiv ola biləcəyini söyləmək olar və bununla bağlı düşünməyə dəyər. Mənim şəxsi düşüncəmə görə, Azərbaycanda ən idarəetmə modeli parlamentli respublika modelidir. Çünki qonşu ölkələrin və dünyadakı digər ölkələrin də praktikası göstərir ki, parlament respublikası siyasi mədəniyyəti yüksəldir, uzlaşma mədəniyyəti gətirir. Və bu ölkə daxilində kollektiv idarəetmənin təməlini və əsaslarını qoyur.

-Ölkədə normal iqtisadi-siyasi mühit yaratmaq nədən keçir? Bunun üçün nə etmək lazımdır? İqtisadi Şura kimi qurumlar yaratmaq bu məsələnin həlli yoludurmu?

-Ölkədə istər yerli özünüidarəetmə ilə bağlı olsun, istər icra hakimiyyəti ilə bağlı olsun, iqtisadi-siyasi problemlər olsun, yəni köklü problemlərin həlli yolu yeni ictimai sazişdən keçir. Yeni ictimai saziş yeni Konstitusiyanın yazılması və qəbulu ilə yekunlaşmalıdır. Bunun üçün ölkənin müxtəlif siyasi qurumları,

vətəndaş cəmiyyətinin üzvlərinin iştirakı ilə dinləmələrin keçirilməsinə ehtiyac var. Nəticə etibarilə yeni ictimai sazişin qurulması üçün ayrıca bir komissiyanın yaradılmasına ehtiyac var. Azərbaycanda problemlərin kökündən həll olunmasının yolu yeni Konstitusiyanın qəbulundan keçir. Burada da hakimiyyətlər ayrımı prinsipi, yerli özünüidarəetmə, məhkəmənin gücləndirilməsi və müstəqilliyi məsələləri yeni Konstitusiyada öz əksini tapmalıdır. İndiki Konstitusiya yarımçıqdır və yamaq-yamaqdır. 2002-ci ildən buraya dəfələrlə dəyişikliklər olunub və bu dəyişikliklər Konstitusiyanın məntiqi ardıcıllığını pozub. Yeni ictimai saziş və yeni Konstitusiya ölkədəki problemlərin həllində ən vacib rol oynaya biləcək əsas amildir.