İran etirazlarının köklü səbəbləri var

***

-Sədrəddin bəy, İranda son günlər etiraz aksiyaları ciddiləşib. Etiraz aksiyalarının səbəbi nədir? Nə baş verir?

-İranda son günlər baş verən etiraz aksiyalarının əsasında benzinin qiymətinin bahalaşması dayanır. Benzinin qiymətinin bahalaşmasının səbəbi isə ABŞ-ın İrana 2018-ci ilin avqustunda tətbiq etdiyi sanksiyalardır. Əhali benzinin qiymətinin bahalaşmasına etiraz edir. Əslində bu, gözlənilən hadisə idi. Çünki 2018-ci ilin dekabrında da oxşar hadisə baş vermişdi. İranda sosial tələblərlə bağlı sosial aksiyalar, etiraz aksiyaları keçirilmişdi. Bu aksiyanın davamı olaraq milli valyuta xeyli ucuzlaşdı. Indi də atom-nüvə proqramında şəffaflıqdan şübhələnən ABŞ İrandan tələb edir ki, bu istiqamətdə şəffaflığa əməl etsin. Atom sahəsindəki müfəttişləri buraxsın, şəffaflığa əməl etsin. Fikrimcə, İranın əsas istəyi heç də atom nüvə proqramı ilə bağlı deyil. İran ABŞ-dan və başqa Qərb ölkələrindən hakimiyyətin devrilməyəcəyi ilə bağlı təminat almaq istəyir. ABŞ isə bu təminatı bəyan etsə də İranda buna əminlik yoxdur. Bu ilin sentyabrında İran prezidenti Həsən Ruhani və xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif BMT Baş Assambleyasında iştirak etdi. Həmin vaxt rəsmilər onlarla ABŞ prezidenti Donald Trampın görüşmək istəyini bəyan etdilər. Amma İran tərəfi bundan birmənalı şəkildə imtina edərək bildirdi ki, görüşün əhəmiyyəti yoxdur. Həmin o əhəmiyyətsiz sayılan görüşlərin, danışıqların nəticəsi bu gün İranda etiraz aksiyaları ilə nəticələnir. İranda neftin qiyməti niyə bahalaşır? Irana tətbiq olunan sanksiyalar ucbatından İran xam neftini, eləcə də neft məhsullarını xarici bazarlara çıxara bilmir. Iran iqtisadiyyatı isə əsasən neftdən gələn gəlirin əsasında qurulub. Belə bir şəraitdə İran hakimiyyəti daxili bazarın hesabına neftdən gələn gəlirin yerini ört-basdır etmək istəyir. Bu isə mümkün olmur. Çünki bu məsələdə ölkə vətəndaşlarının alıcılıq qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır. Neft məhsullarının qiymətinin bahalaşması perspektivdə gündəlik tələbat mallarının qiymətinin bahalaşmasına da səbəb ola bilər. Başqa sözlə, İranda indiki şəraitdə baş verən hadisələr hakimiyyət böhranı deyil. Bu, İranda iqtisadiyyat-maliyyə böhranıdır. Bu, böhrandan yaranan etiraz aksiyalarıdır.

-Etiraz aksiyalarının benzinin qiymətlərinin artmasına görə keçirildiyi bildirilir. Amma bunun yalnız qiymət artımı ilə bağlı olması şübhə yaradır. Bu, xeyli vaxtdır hazırlanmış ssenariyə də bənzəyir.  Ola bilərmi enerji, sadəcə, bir bəhanədir və bu etirazların əsasında daha dərin bir məqsədlər dayanır?

-Iran siyasi ənənəsi olan bir ölkədir. Iran bölgənin siyasi cəhətdən aktiv bölgəsidir. Bu ölkədə həmişə görünməyən tərəf də olur. Heç şübhəsiz hakimiyyətin buraxdığı səhvlərdən ölkə daxilindəki görünməyən tərəflər istifadə etmək istəyir. Məsələn, İranda Yaşıllar Hərəkatı adında hərəkat oldu. İranda Güney Azərbaycan türklərinə qarşı baş vermiş kobud və təhqiredici karikaturadan sonra 2006-cı ildə may hadisələri baş verdi. Və yaxud Əhvazda etiraz aksiyaları keçirildi. Sistan-Bəllucistanda hakimiyyətə qarşı hərəkatlar baş verdi. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, İranda müxtəlif istiqamətlərdə, müxtəlif əsaslarda qüvvələr var və həmin qüvvələr etiraz aksiyası keçirməyə qadirdir. Sadəcə, bu məsələdə çalışırlar xarici günahlandırsınlar. Təbii ki, burada əsas xarici amil ABŞ-ın sanksiyalarıdır. Bunu heç kim gizlətmir. İrandakı hakimiyyət, dini lider və başqaları bu sanksiyalardan yayınmaqdansa məsələni xarici qüvvələrin üzərinə yıxmaqla vəziyyətdən çıxmağa çalışırlar. Heç bir aksiya, dünyanın heç bir yerində aksiyalar spontan baş vermir. Bütün aksiyalar idarə olunur. Irandakı bu aksiyalar da ölkənin daxilindən idarə olunur. Bunun xaricdən dəstəklənməsi də təbiidir. Çünki İranda bu hadisənin baş verməsini istəyən qüvvələr var. ABŞ istəyirdi ki, İran əhalisi mövcud hakimiyyəti öz əli ilə devirsin. Iran hakimiyyətinin ölkədəki etirazlar əsasında devrilməsi beynəlxalq hüquqa zidd deyil. Beynəlxalq hüquqa görə, ölkə vətəndaşları ölkədəki hakimiyyəti devirə bilər. Hətta silahlı yolla da devirə bilər. Bu, hüquqla təsbit olunub. İran vətəndaşları isə hələ ki sosial məsələlərlə bağlı öz etirazlarını bildirirlər. Perspektivdə bunun ardının ola biləcəyi də mümkündür. Çünki proseslər təzə başlayıb. Və İranda iqtisadi-maliyyə vəziyyəti ağırlaşdıqca, bu, digər sahələrə də sirayət edəcək. Ola bilsin ki, hətta, həm hakimiyyət içi sağçıları, solçuları, mühafizəkarları və islahat tərəfdarları- bunların hamısına etiraz edən hakimiyyətin içindən yeni bir üçüncü qüvvə ortaya çıxsın və baş verənləri idarə etsin. Bu şəkildə davam etmək İran üçün problem yarada biləcək. Həm hakimiyyət üçün, həm də onun effektiv siyasi mövcudluğu üçün. İstənilən böyük aksiyalarda hansısa bir hadisə qığılcım rolunu oynayır. Iranda bu dəfə bu hadisələrdə qığılcım rolunu benzinin qiymətinin bahalaşması oynadı. Benzin İran üçün strateji məsələdir. Deməli,  İranın strateji gəlir sahəsinda baş verən hadisə hakimiyyətin laxlamasına, onun üçün ciddi problemlərin yaranmasına səbəb olacaq. Proses davam edir. Ola bilər ki, bir müddət sonra İran hakimiyyəti hansısa formada aksiyaların qarşısını alsın. Amma aksiyaların qarşısını almaq, minlərlə insanı həbsxanaya salmaq problemin həlli deyil. Problemin başlıca səbəbi sanksiyalardır. Bu sanksiyalar İran hakimiyyətinin başının üzərində olduqca İranda vəziyyət ağırlaşacaq. İlk növbədə bu hədəfi aradan götürmək lazımdır. Iran hakimiyyətinin isə bu hədəfi aradan qaldırmağa hələ ki gücü çatmır. Ola bilər əvvəllər olduğu kimi (Vaxtilə ABŞ-la danışıqlara gedəndə Xamneyi bunu qəhrəmancasına güzəşt adlandırmışdı) hansısa “qəhrəmanlıq” göstərib, Qərblə danışıqlara, razılaşmalara nail olsun.  Mümkünsüz heç nə yoxdur. Məsələn, Şimali Koreya kimi bir ölkənin lideri ABŞ prezidenti ilə danışığa gedirsə, bu, İran üçün də məqbul ola bilər. Hər halda ABŞ tərəfdən İran prezidenti ilə görüşmək üçün ilk addım atılmışdı. Sadəcə olaraq bu təklifə İran tərəfi qarşılıq vermədi. Amma perspektivdə görüşlərin keçirilməsi istisna deyil. Çünki İranı idarə edənlər onun dağılmasını və yaxud özlərinin məhkəməsiz cəzalanmasını istəməzlər. Çünki İrandakı hakimiyyət inqilab zamanı şahçıları və başqalarını məhkəməsiz cəzalandırmışdı. Bunu gördüklərindən İran hakimiyyəti belə bir cəzalanmaya razılıq verməz.

-Iran rəsmiləri bu etirazlara görə şah ailəsini və dolayısı ilə Qərbi günahlandırırlar. Həqiqətənmi, bu etirazların keçirilməsində Qərbin və ya şah ailəsinin hansısa rolu var? Yoxsa bu etirazlar, sadəcə,  xalqın iradəsinin nəticəsidir?

-Burada təkcə İranın keçmiş şahı Məhəmməd Rzanın ailəsindən söhbət getmir. Düzdür, keçmiş şahın tərəfdarları bu gün də var. Amma onlar artıq yaşlı nəsildir. Yeni nəsil şahın nə hakimiyyətini görüb, nə də onun qohumları ilə əlaqəsi var. Yeni nəsil tamam fərqli düşünür. Məsələn, İran hakimiyyəti indi neynirsə, Məhəmməd Rza şah da onu edirdi. İnsanları məhkəməsiz edam edirdi və s. Sadəcə, o vaxt spirtli içki içmək sərbəst idi, əyləncə xidmətləri var idi. İndi onlar yoxdur və ya gizli şəkildədir. İranda şah hakimiyyətinin yenidən dirçəldilməsi uğurlu layihə deyil. Əfqanıstanda da keçmiş monarxın varisini hakimiyyətə gətirmək istədilər, amma uğurlu heç nə vəd etmədi. Bu baxımdan İran üçün yeni modelə ehtiyac var. Və İran Əfqanıstandan fərqli bir ölkədir. Yeniləşmək istəyən, yeniliyə meylli olan bir ölkədir. İranda savadsız yoxdur. İran əhalisinin demək olar ki, hamısı yazıb-oxumağı bilir. İranda böyük mədəniyyət var və bu mədəniyyət idarəetmədə, dövləti qorumada da tətbiq olunur. Ona görə İrana monarxiyanın gətirilməsi və ya indiki rejimdən bir qədər fərqli olan demokratik dindarların gətirilməsi layihələri çətin ki məqbul qəbul oluna. Hətta gətirilsə belə, bu layihələr iflasa uğrayacaq. İranın problemləri yalnız rejim dəyişiklikləri ilə bağlı deyil. Ayətullah Seyid Əli Xamneyi getsin, yerinə hansısa İbrahimi gəlsin, məsələ bununla bitmir. İranın təməl problemləri var və o problemlər həll edilmədən ölkədə dinclik olmayacaq. Və ölkənin həyatına xarici müdaxilələr həmişə olacaq. Bu baxımdan İranda hakimiyyət etiraz aksiyalarını daha çox ingilis barmağı ilə əlaqələndirmək istəyir. Amma indi İranda ingilis barmağı zəifləyib. Əhali sosial şəbəkələr vasitəsi ilə hər şeyi gözəl bilir. Öz etirazlarını etməyi də bacarırlar. Əgər ingilis barmağı varsa, demək teokratik rejim də hakimiyyətə ingilis barmağının nəticəsində gəlib. O məntiqlə necə olur ki, 40 il bundan əvvəlkilər ingilis barmağı ilə işləmirlər, amma indikilər işləyirlər? Elədirsə, onlar da,  hətta şah da ingilis barmağı ilə işləyiblər. Bu, öz vətəndaşının etiraz səsinə, təkliflərinə qulaq asmayıb, bu etirazları hansısa xarici qüvvələrə bağlamaqla öz vətəndaşlarına, öz seçicilərinə hörmətsizlik  etməkdir. Amma bəlli bir məsələ də var ki, tutaq ki, ABŞ-da bir etiraz aksiyası olan kimi Rusiya ondan istifadə etmək istəyir, və yaxud Britaniyada, Rusiyada bir hadisə olanda başqa qüvvələr bundan istifadə etmək istəyirlər. Bu, təbii haldır. Bundan xarici qüvvələrin istifadə etməsi üçün şəraiti yenə də İrandakı hakimiyyət özü yaradır. Bunu xarici qüvvələrə bağlamaq, onların adını saymaq məntiqsiz görünür. Öz vətəndaşına bu qədər sayğısız yanaşmaq olmaz. Belə sayğısızlıq sonradan acı nəticələr verir.

-Etiraz aksiyaları Güney Azərbaycan şəhərlərində daha kütləvi və aktiv keçirilir. Ola blərmi Güney Azərbaycanda keçirilən bu aksiyalar sonradan məcrasından çıxaraq azadlıq uğrunda mübarizəyə çevrilsin?

-İranın yüzdən artıq şəhərində, şimaldan- cənuba, qərbindən-şərqinə qədər bu etiraz aksiyaları keçirilir. Bu etiraz aksiyalarının Güney Azərbaycan türklərinin milli haqlarının təmin olunması ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Sadəcə olaraq bu məsələdə rejimin zəifləməsi var. Rejim zəifləyərsə perspektivdə İranda yeni şərait yarana bilər. Bu yeni şərait çərçivəsində də Güney Azərbaycan türkləri öz milli haqlarına nail ola bilərlər. Yoxsa, benzinin qiymətinin qalxması ilə İran parçalanacaq və Güney Azərbaycan dövləti qurulacaq demək cəfəngdir. Amma bu, bir mübarizədir, rejimə qarşı, rejim əleyhinə, onun bacarıqsızlığına, idarəetməsinə qarşı bir etiraz aksiyasıdır. Güney Azərbaycan türkləri hələ ki o ölkənin vətəndaşı olduğundan çox normal şəkildə bu prosesə dəstək verirlər. Burada qeyri-adi nəsə yoxdur. Etiraz edənlər yalnız Güney Azərbaycan türkləri də deyil. Cənubda ərəblər, Bəllucistanda bəlluclar, kürdlər ölkədəki bütün millətlər etiraz edirlər. Rejimin zəifləməsi, baş verən etiraz aksiyaları milli haqları təmin olunmayan Azərbaycan türkləri və başqaları üçün yeni bir şərait və vəziyyət yarada bilər.

-Bu etiraz aksiyalarının nəticəsi nə olacaq? Bu etirazlar İranda inqilaba gətirib çıxara bilərmi?

-İranda etiraz aksiyaları ola bilsin ki, getdikcə səngisin. Etiraz aksiyalarının səngiməsi İran hakimiyyətinin aksiya iştirakçılarına qarşı tətbiq etdiyi zorakılığın nəticələrini üzə çıxaracaq. Bəlli olacaq ki, aksiyalar zamanı nə qədər insan öldürülüb, həbs olunub. Onların həbsdən çıxarılması, günahkarların cəzalandırılması İranda hakimiyyətə daha qəti şəkildə, daha sərt şəkildə dövləti idarəetməyə imkan versə də, bunu sona qədər əldə saxlamaq olmayacaq. Bu, İranda yeni etiraz dalğasının yaranmasına səbəb olacaq. İrandakı hakimiyyət o qədər diktatorlaşıb ki, avtoritarlaşıb ki, yaratdığı xofu birdən-birə insanların beynindən çıxarmaq olmur. Məsələn, 2000-ci ilin əvvəllərində İranda Xomeyninin, Xamneyinin şəkillərinin, heykəllərinin dağıdılması, yandırılması, onların açıq şəkildə tənqid olunması, hətta bəzi məqamlarda təhqir edilməsi rejimin ciddi şəkildə düşünməsinə gətirib çıxardı. İstənilən diktator, avtoritar rejim başçısı əhalinin onu tənqid etməsindən qorxur. İranda da artıq insanlarda bu xof götürülüb. İnsanlar artıq Xomeynidən, Xamneyidən və yaxud ETTELAT-a işləyən mollalardan qorxmurlar. Bunu açıq şəkildə deyirlər, bildirirlər. Xof get-gedə azalır. Xof azalanda isə artıq avtoritarizm qırılır və yeni bir şərait yaranır. Hesab edirəm ki, İranda da bu şərait yarana bilər. İndi bunun inqilaba çevrilə biləcəyini demək hələ tezdir. Amma bəzi proseslər baş verəcək. Bu proseslər İranda yeni qüvvələri meydana çıxaracaq.