Manatın gələcək taleyi yalnız neftin qiymətlərinə baqlıdır

***

-Natiq bəy, dünya bazarında neftin qiyməti ucuzlaşır. Bu dəfə neftin ucuzlaşmasının səbəbi nədir?

-Dünya bazarında neftin qiymətinin son həftələr ucuzlaşmasının əsas səbəbi Çindən başlayaraq bütün

dünyaya yayılmış koronavirusdur. Bu, dünyada iqtisadi aktivliyi zəiflədən əsas amillərdən biridir. Bəzi sahələr var ki, aktivlikdə artıq çox kəskin azalmalar var. Məsələn, hava daşımaçılığı və turizm sahəsində dünya üzrə 35 faiz azalma var. Bu, çox böyük rəqəmdir. Ümumilikdə, son bir ayda dünya iqtisadiyyatının artım tempi 0,4 -0,5 faiz aşağı düşüb. Bu isə on milyardlarla ifadə olunacaq bir rəqəmdir. İqtisadi aktivliyin azalması neftə olan tələbatı da azaldıb. Çünki dünyada ən çox neft istehlak edən ikinci ölkə Çindir. İndi həm dünyada, həm də Çində neft istehlakı kəskin azalıb. Son bir ayda Çində avtomobil satış 80 faizdən çox aşağı düşüb. Çin iqtisadiyyatında çox böyük azalma var. Bu da neftə olan tələbatı azaldıb. Nəticə etibarilə də neftin qiymətində ciddi enmələr müşahidə olunur. Bunun başqa iqtisadi səbəbləri dəvar. Bu da ABŞ-da neft hasilatının kəskin artmasıdır. Bunun da təsirləri var. Amma əsas təsir təbii ki, Çindən başlayaraq dünyaya yayılan yeni virusun iqtisadi aktivliyin azalmasına səbəb olmasıdır.

-Neftin qiymətinin ucuzlaşması Azərbaycan iqtisadiyyatına da təsirsiz ötüşmür. Hazırda bazarda Azərbaycan neftinin qiyməti dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan qiymətdən aşağı düşüb. Bunun yerini doldurmaq mümkün olacaqmı?

-Azərbaycan büdcəsində neftin qiyməti bu il üçün 55 dollar götürülüb. Ötən il 60 dollar idi. Bu il daha konservativ yanaşma ortaya qoyuldu. Amma artıq neftin qiyməti 50 dollardan aşağıya tərəf istiqamətlənib. Bu isə büdcədə nəzərdə tutulan qiymətdən aşağıdır. Hələ ki panikaya düşməyə bir əsas yoxdur. Çünki yanvardan bu günə kimi neftin ortalama qiyməti hələ 55 dollardan yuxarıdır. Yəni, 58-59 dollara yaxındır. Amma neftin qiyməti düşməkdə davam edərsə və daha çox 50 dollardan aşağıda qalarsa, Azərbaycan iqtisadiyyatında ciddi problemlər yaşanacaq. Həm büdcənin formalaşmasında, həm xarici ticarətdə, həm də makroiqtisadi göstəricilərdə ciddi problem yaşanacaq. Azərbaycanın qeyri-neft sektoru o qədər zəifdir ki, neftdən gələn gəlirin azalmasının yerini dolduracaq səviyyədə deyil. Amma 52 milyard dollara yaxın valyuta ehtiyatı var. Həm Neft Fondunun, həm də Mərkəzi Bankın ehtiyatları cəmi 51-52 milyard dollar civarındadır. Bu ehtiyatlar bir müddət Azərbaycanın neftdən gələn gəlirinin azalmasını əvəz etməyə imkan yaradacaq. Amma xarici ticarətdə mənfi saldonun olması, ölkədən valyuta çıxışlarının çoxalması Azərbaycan iqtisadiyyatında ciddi şok dalğaları yarada bilər və bir müddətdən sonra manata olan basqılar da getdikcə artacaq.

-Neftin qiyməti hansı səviyyəyə qədər aşağı düşəcək?

-Bu, açığı dünyadakı bir neçə faktorla əlaqəli olacaq. Məsələn, maraqlı məsələrdən biri Vyanada martın 5-də OPEK və Rusiya görüşməsi idi. OPEK+ formatında keçirilən görüşmədən bir nəticə əldə olunmadı.

OPEK təklif edir ki, hasilat yenidən azaldılsın, 1,5 milyon barel əlavə azalmaya gedilsin. Rusiya isə bunun əleyhinədir. Çünki Rusiya anlayır ki, hasilatın azaldılması yolu ilə OPEK ölkələri və Rusiya bazar payını itirə bilər. Çünki ABŞ-da və Kanadada, Avstraliyada, OPEK-ə daxil olmayan və bu anlaşmada iştirak etməyən digər ölkələrdə hasilat sürətlə artır, OPEK-in və Rusiyanın azaltdığı hasilatın yerini həmin ölkələr dolduraraq bazar payına sahiblənə bilər. Ona görə də Vyanada anlaşma hələ ki baş tutmayıb. Bu da neftin qiymətinə təsir göstərir. Neftin qiymətinin aşağı düşməsi sürətləndi. Bundan başqa koronavirusla bağlı xəbər axını da artmaqda davam edir. Virusa yoluxanların sayının dünyada 100 mini keçdiyi və ölənlərin sayının üçrəqəmli həddə yaxınlaşdığı ilə bağlı xəbərlər dolaşır. Virusun getdikcə coğrafiyası genişlənir, virusla mübarizə aparan ölkələrin sayı artır. Əgər bu pandemiya xarakteri alacaqsa, yəni Amerikaya, Avropaya, Afrika, Asiya ölkələrinə daha çox yayılacaqsa, iqtisadi aktivliyin dibə vurması ilə nəticələnəcək. Bu da neftin qiymətinə mənfi təsir göstərməkdə davam edəcək. Bu pandemiya xarakteri alsa, “Brent” markalı neftin qiyməti 45 dollardan da aşağı düşə bilər. Amma əsas məsələ bu qiymətin hansı zaman kəsiyində qalmasıdır. Bu, uzun sürəcəksə, dünya iqtisadiyyatında, əsasən də neftdən asılı ölkələrin iqtisadiyyatında ciddi fəsadlar doğuracaq.

-Neftin qiymətinin aşağı düşməsi, koronavirusa görə bir çox ölkələr arasında sərhəd, gömrük xidmətinin dayandırılması və ticarət dövriyyəsinin azalması insanlar arasında devalvasiya narahatlığını artırıb. Bu barədə də bəzi media orqanları və sosial şəbəkələrdə yazılara rast gəlirik. Sizcə, yaxın vaxtlarda Azərbaycanda üçüncü devalvasiya dalğası yaşana bilərmi? Bu, nə dərəcədə real proqnozlardır?

-Azərbaycanda manatla bağlı proqnozların hansı səviyyədə olması Azərbaycan hökuməti və Mərkəzi Bankın valyuta siyasətini necə aparmasından asılıdır. Artıq heç kimə sirr deyil ki, Azərbaycanda iki ildən çoxdur sərt inzibati qaydada tənzimlənən məzənnə rejimi var. Yəni, məzənnə dəyişmir. Çünki Mərkəzi Bank tərəfindən sərt qaydada müəyyənləşdirilir. Mərkəzi Bank əvvəlki israrından əl çəkdi və üzən məzənnə rejiminin olmadığını etiraf etdi. Ona görə də manatın məzənnəsi ilə bağlı qərar siyasi qərar olacaq. Burada iqtisadi faktorlardan daha çox siyasi qərar öz təsirini göstərəcək. İndiki şəraitdə hələ ki manata basqıların zəif təsirlərini görürük. Amma neftin qiyməti uzun zaman aşağı səviyyələrdə qalsa, yəni 50 dollardan aşağı səviyyədə olsa manata basqılar artacaq. Çünki tədiyə balansında mənfi saldo

yaranacaq, ölkədən valyuta çıxışı çoxalacaq ki, bu da manata basqıların artmasına səbəb olacaq. Əgər bu, bir neçə ay sürərsə, təqribən yay aylarına qədər bu məsələ həllini tapmazsa, neftin qiyməti sabitləşərək yuxarı qalxmazsa, Azərbaycan hökuməti və Mərkəzi Bank ən azı 10-15 faizlik devalvasiyaya getmək və manatın ucuzlaşdırılması ilə bağlı qərar verə bilər. Təqribən indiki 1,70 manat məzənnəsi 1,90-1,95- ə qədər qalxa bilər. Amma daha kəskin devalvasiyanın olması ehtimalı çox aşağıdır. Çünki Azərbaycan iqtisadiyyatı 2015-ci ildəki iki kəskin devalvasiyanın fəsadlarını həzm edib qurtara bilməyib. 10-15 faizlik devalvasiyadan böyük devalvasiya olarsa, o zaman Azərbaycan iqtisadiyyatını daha ciddi fəsadlar gözləyə bilər. Çünki ölkədə çox primitiv iqtisadi model var. İdxaldan kəskin asılı ölkədir. Ölkəyə hər il 14 milyard dollara yaxın idxal malı gəlir. Yerli istehsal aşağı səviyyədədir. İxracatda da neftdən asılıyıq. 92 faiz neft və neft məhsulları, təbii qazdan ibarət bir ixracatı olan bir ölkədir. Ona görə də neftin qiyməti Azərbaycan iqtisadiyyatı və manatın gələcək taleyi üçün həlledici faktordur. Əslində manatın özü elə kağız neftdir.

Dünyada neftdən Azərbaycan qədər kəskin asılı olan ikinci bir ölkə yoxdur. Azərbaycan kimi neftdən asılı olan ölkələr Venesuela və Nigeriyadır. Amma onlarda da xarici ticarətdə neftin və neft məhsullarının payı 92-93 faiz deyil. Nigeriyada 87, Venesuelada 80 faizdən bir qədər çoxdur. Bir sözlə, Azərbaycanda manatın gələcək taleyi neftin qiyməti ilə sırf bağlıdır.