Media: Ötən il müəyyən ümid işartıları yaranıb

***

- Xalid bəy, 2019-cu ildə vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini necə qiymətləndirirsiniz? Bu il vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti üçün hansı addımlar atıldı? Ümumiyyətlə, ötən illərə nisbətən vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətində hansısa uğurlu addımlar atıldımı?

-Ümumilikdə, vətəndaş cəmiyyətinin  durumuna qiymət vermək xeyli çətindir. Onun əsas komponentlərindən media və vətəndaş cəmiyyəti  qurumlarının durumunu dəyərləndirsək, ortalıqda 6-7 ildir ki, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini tormozlayan qalaq-qalaq problem var. Bu problemlər olduğu kimi qalmaqdadır. Media siyasətinin yanlışlığı ortalıqdadır, hökumətin təsirindəki media ictimai etimadı qətiyyən doğrultmur, ölkə başçısı səviyyəsində deyildiyi kimi, qrupların, məmurların dava-dalaş vasitəsinə çevrilib. İctimaiyyətin güvəndiyi azsaylı müstəqil medialarin, jurnalistlərin durumu ürəkaçan deyil. Onların sərbəst fəaliyyəti üçün əlverişli ortam mövcud deyil. Maliyyə qaynaqlarından məhrumdurlar, ancaq özlərini çətinliklə ayaqda tuta bilirlər. QHT-lərin fəaliyyət mühiti də 1-2 il əvvəlkindən fərqli deyil. 6-7 il əvvəl bu sahəni düzənləyən qanunvericilik bazasına gətirilən mürtəce yeniliklər olduğu kimi qalır. Hökumət də, bu sahədəkilər də məsələyə qayıtmağa sanki gərək duymurlar. Əlbəttə ki, bütün ilə baxanda ayrılıqda ola bilsin ki, pozitiv dəyərləndirilə biləcək olaylar baş verib. Ancaq belə olaylar ümumi mühiti pozitiv təsirləndirmək gücündə deyil.   

-Vətəndaş cəmiyyətinin normal fəaliyyəti üçün hansı əngəllər hələ də qalmaqdadır? Və bu əngəllərin aradan qaldırılması üçün hansı addımlar atılmalıdır?

-Vətəndaş cəmiyyəti qurumlarının fəaliyyəti 2013-cü ildən iflic duruma düşüb. Həmin vaxt müstəqil QHT-lərə cinayət işi açıldı, hazırda da həmin iş açıq qalır. Qanunvericilik dəyişdirildi, QHT-lərin əsas maliyyə mənbəyi olan xarici qrantlara çıxışın legal yolları demək olar ki, tamamilə qapadıldı. QHT-lərin qeydiyyatı da mümkünsüzə çevrilib, mütləq hansısa dövlət qurumu qeydiyyat üçün qarant olmalıdır. Pozitiv irəliləyişlər üçün ən azı sadalanan problemlər ən qısa zamanda aradan qaldırılmalıdır. Vətəndaş cəmiyyəti qurumlarına baxış dəyişməlidir. Müstəqil qurumları, simaları, xadimləri, onların tənqidi yanaşmalarını, hesabatlarını, tövsiyələrini top-tüfənglə qarşılamaq lazım deyil, diqqətə almaq, müzakirə etmək, mümkün olan addımları atmaq lazımdır. 

-Bu il xüsusi diqqət çəkən məsələlərdən biri məhkəmə- hüquq islahatlarının dərinləşdirilməsi ilə bağlı verilən fərman idi. Bu fərmandan sonra məhkəmə - hüquq sahəsində hansısa müsbət irəliləyişlər nəzərə çarpdımı? 

-Ümumilikdə belə bir sənədin qəbulu yaxşı hadisə idi. Ancaq onu da mütləq xatırlamalıyıq ki, əvvəllər də belə sənədlər qəbul edilib. Məhkəmə- hüquq sitemində dəyişikliklərə doğrudan da çox ciddi ehtiyac var. Çünki ölkədə mövcud olan fundamental problemlərin hamısının kökündə məhz bu sahədəki çatışmazlıqlar dayanır. Hər dəfə belə bir sənəd qəbul ediləndə ictimaiyyətdə kövrək ümidlər yaranır. Bu ümidlərin pöhrələməsi üçün həmin sənədlərdə ifadə olunan fəaliyyətlərin necə reallaşması əsas rol oynayır. Sənədin icrasına gəldikdə fikrimcə, hər kəsi razı salacaq hər hansı nümunə tapıb deyə bilmərik. Bu sahədə islahatlar ilk növbədə məhkəmə sistemini əhatə etməli idi. 2-3 il əvvəllə müqayisədə nə dəyişib ki?.. Hansısa siyasi məzmunlu işdə toplumun bəyəndiyi hansısa qərarmı verilib? Məhkəmələr xüsusilə ictimai diqqətdə olan işlərdə əvvəllər olduğu kimi yenə də ittiham tərəfinin təqdimatlarını təsdiq etməklə yadda qalıblar. Ümumilikdə, əvvəlki illərin təcrübəsi olduğu kimi qalıb. Düşünmürəm ki, məhkəmə işçilərinin, hakimlərin maaşlarının cüzi artırılması istisna olmaqla, bu sahələrdən hansısa birində hamının gördüyü, razı qaldığı kardinal addım atılıb. Hansı ki islahatlar, dəyişikliklər belə addımlardan keçir. Ona görə islahat gözləntilərinin doğrulduğunu söyləməyə əsaslar olduğunu fikirləşmirəm. 

-Məhkəmələrin müstəqil, ədalətli işləməsi üçün bu fərmanda nəzərdə tutulanlardan kənar hansı addımlar atılmalıdır? 

-Başlıca şərt hakimlərin müstəqilliyinin tam təmin olunmasıdır. Hakim korpusu müstəqil olmadıqca, onların seçim proseduru başqa bir hakimiyyət qolunun - icra hakimiyyətinin kontrolunda qaldıqca, islahat fərmanları, dəyişiklik təşəbbüsləri arzuladığımız nəticələrə gətirib çıxarmayacaq. Məhkəmə sisteminə nəzarət sahəsi də islahatlar tələb edir. Bu sistem məhkəmə-hüquq şurasının asılılığından qurtarılmalıdır. Məhkəmə sistemini icra hakimiyyətinin təsirində olan hansısa qurum yox, elə hakim korpusun öz içindən formalaşan qurum tənzimləməlidir. Məhkəmə sisteminin, hakimlərin maddi ehtiyac-imkanlarının qarşılanması, təmin olunması prosedurları da islahat, dəyişiklik tələb edən məsələdir. Ən önəmli məsələlərdən biri kadr məsələsidir. 10 illərdir oturuşmuş kadr sistemi ilə arzulanan nəticələr doğuracaq islahatlara ümid etmək olmaz. Məhkəmə sisteminin ən yüksək pilləsində dayanan kadrlar əvəz edilməli, dəyişməlidir. İslahatla bağlı fərman verilirsə, hökumətin, ölkə başçısının diqqəti bura yönəlirsə, deməli, çox ciddi problemlər var. Məhkəmə sisteminin yuxarı pilləsində dayananlar 10 illərdir bu sahəni idarə edirlər. İndiki problemli durumu həm də onlar yaradıblar. Elə onların özü ilə məhkəmə sistemini islahat etmək mümkün görünmür. Ona görə həm də kadr islahatları aparılmalıdır. 

-Bu il də ötən ildəki kimi vəkillərə basqılarla bağlı sosial mediada və mediada yazılara rast gəlindi. Bu il vəkillik institutunun fəaliyyəti ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?

-Doğrudan da başa çatmaqda olan ildə mərkəzi vəkil qurumu vaxtaşırı gündəmə gəldi. Məncə, vəkil qurumu ilə, vəkilliyin durumu ilə bağlı son bir ildə həm yerli, həm də beynəlxalq toplumdan gələn narahatlıq ifadə olunan reaksiyalar son 10-15 ildə ifadə olunmuş belə reaksiyaların toplamından daha çox idi. Yeni rəhbərlik var, gözləntilər daha çoxdur, reaksiyalar bundan da doğur. Ancaq ən başlıca səbəb müstəqilliyindən keçməyən vəkillərə olan basqılardır. İl ərzində belə vəkillər basqı altında oldular, bir çoxu vəkillikdən uzaqlaşdırıldı, digər formada cəzalandırıldı. Ümumiyyətlə, prokurorluqdan, Penitensiar Xidmətdən vəkillərlə bağlı göndərilən şikayətlər bir qayda olaraq təmin edildi, vəkillərə cəza verildi. Buna paralel olaraq bir dəfə də olsun vəkil şikayəti əsasında hansısa dövlət qurumu təmsilçisinin çək-çevir edilməsi müşahidə olunmadı. Bütün bunlar, belə yanaşmalar narahatlıqları şərtləndirir.

Ümumilikdə, sovet dövründən bəri mərkəzi vəkil qurumu idarəçilərinin ilk dəfə dəyişməsindən sonra vəkillikdə xeyli dəyişikliklər olduğunu söyləmək olar. İlk növbədə maddi-texnki sferada dəyişikliklər nəzərə çarpır. Vəkil qurumlarının ofisləri əvvəlkindən ciddi fərqlənir. Vəkil qurumuna dövlət də yardım ayırdı. Mərkəzi vəkil qurumu vəkil orderi markası praktikasını gətirdi, həmin markaların biri vəkillərə 10 manata satılır. Hansı ki aşağı-yuxarı eyni dəyərli markalar “Azərpoçt”da 20-30 qəpiyə satılır. Vəkil qurumunun təşkil etdiyi beynəlxalq tədbirlər düzənlənir. Vəkillər arasında futbol yarışları keçirilir. Bunları əvvəllər müşahidə etmirdik, neqativ və ya pozitiv görsəniş olduğunu deyə bilmərəm. Ümumiləşdirib vurğulamaq istərdim ki, bütün dəyişikliklər zahiridir. Vəkilliyin əvvəlki nimdaş fasadı yenilənib. Bu institutun məzmunu olduğu kimi qalır. 1-2 il əvvəl ölkədə hüquq xidməti göstərə bilən 20 min civarında praktik hüquqşunas, vəkil vardı. İndi bu xidmət 10 milyonluq Azərbaycanda 1500 vəkilin inhisarına verilib. Həm də onların heç də hamısı aktiv vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul deyil. Öz ifadə azadlığı hüququndan geninə - boluna yararlanan hüquqçuların vəkilliyə gedən yolu da ciddi problemlidir. Vəkil olmaq yolunda əsas rolu gərəkli bilik və bacarıqlara malik olmaq deyil,  bir və ya bir neçə nəfərin rəyi oynamaqdadır. Ona görə də bu institutun durumunu vəsf etmək mümkün deyil, bu institut, vəkil olmaq prosedurları da islahat olunmalıdır.

-Media sahəsində bu il nə ilə yadda qaldı? Demək olarmı mediaya basqılar səngiyib və ya daha artıb?  Deyilənlərə görə, media üçün bu il az da olsa bir nəfəs yaranıb. Siz nə düşünürsünüz? Media sahəsində hansısa bir nəfəslik varmı?

-Az qala hər il media sahəsində ümidləri azaldan, durumun daha da ağırlaşmasına dəlalət edən hansısa olay baş verirdi. Məsələn, araşdırmaçı jurnalist Əfqan Muxtarlının, bloger Mehman Hüseynovun həbs edilməsi, hansısa jurnalistin ölümü, hansısa medianın qapanması və ya ağır basqılar bir ili xarakterizə edən neqativ olaya çevrilirdi. Məncə, media üçün ötən ilin pozitivi kimi belə qanqaraldıcı, şok doğuran olayların baş verməməsini göstərmək olar. Amma bu, o cür anlaşılmamalıdır ki, hər şey yolundadır, bütün problemlər çözülməyə doğru gedir. Ötən il şübhəli ittihamlarla jurnalist həbsləri də olub, bilgi toplayan jurnalistlərin basqılarla üzləşməsi halları da. Nəzərə almaq lazımdır ki, hazırda 5-dən çox jurnalist həbsdədir. Onların demək olar ki, hamısının barəsində ittihamlar şübhəlidir. Azərbaycanda həbsdəki 5 jurnalisti yerli və beynəlxalq qurumlar “siyasi məhbus” elan ediblər. Ötən il peşə fəaliyyətini yerinə yetirən jurnalistlər on dəfələrlə basqıya məruz qalıblar. Belə basqılar çox nadir hallarda ədalətli araşdırılıb. Eyni zamanda vurğulayım ki, əvvəlki illərdə belə araşdırmalar sıfır səviyyəsində idi. Media qanunvericiliyi problemlidir. Jurnalistləri qoruyan qanunlar demək olar ki, işləmir. Teleradio mediası tam hökumətin nəzarətində qalmağa davam edir. Azərbaycanda qeyd etdiyiniz nəfəsliyi böyük ölçüdə İnternet mediası oynayır. Ancaq bu media da basqılardan xali deyil. Azərbaycanın adı İnternetə məhdudiyyətlər sferasında Çin, Rusiya, İran kimi ölkələrlə eyni sırada çəkilir. Azərbaycan bloklama ilə bağlı ən pis qanunverici mexanizmlərə, məhkəmə təcrübəsinə malik ölkələrdən biridir. Bütün bunların fonunda deyə bilərəm ki, uzun illərin ağır durumunun ardınca 2019-cu ildə bütün sahələrlə bağlı olduğu kimi media sahəsində də bir kövrək gözlənti yaranıb. Bu gözləntiləri şərtləndirən ayrılıqda götürə biləcəyimiz bəzi olaylar da baş verib. Ölkə başçısı səviyyəsində medianın durumundan narahatlıq ifadə edilib. Press Klubun müəyyən həddə fəaliyyətini bərpa etməsi də daxil olmaqla, bəzi pozitiv gəlişmələr yaşanıb. Ancaq bunlar medianın ağır durumdan qurtulması üçün qətiyyən yetərli deyil. Kövrək gözləntiləri qarşılamaq, daha artığını etmək, medianın azad fəaliyyət ortamı naminə lazım olan bütün addımları atmaq lazımdır. 

-Medianın azad, müstəqil olması üçün daha hansı addımlar atılmalıdır?

-Media siyasətinə ciddi dəyişikliklər edilməlidir. Azərbaycan mediası ilə bağlı ciddi araşdırmalar nəzərə alınmalı, hazırkı problemli durumun səbəblərini bilən, çıxış yollarını düşünə biləcək bilik, bacarığa malik mütəxəssislər bu işə cəlb edilməlidir. Medianın dövlətdən asılılığı aradan qaldırılmalı, onun redaksiya, iqtisadi müstəqilliyini təmin edən mexanizmlər hərəkətə gətirilməlidir. Reklam məsələsi mütləq həll olunmalıdır. Bunsuz azad mediaya sahib olmaq mümkün olmayacaq. Media hüququ sferasında çoxdan gözlənilən addımlar var ki, onları çəkinmədən atmaq lazımdır. Hüquqi baza davamlı yenilənməli, təkmilləşdirilməlidir. İnformasiya ombudsmanı, diffamasiyanın dekriminallaşdırılması, ifadə azadlığı ilə bağlı məhkəmə təcrübəsinin mütərəqqi hala gətirilməsi yönündə real addımlara gedilməlidir. Media sahəsinə töhfələr verə biləcək qurumların sərbəst fəaliyyəti demək olar ki, mümkünsüz hala gəlib. İllərdir bu durum davam edir. Ötən il müəyyən ümid işartıları yaranıb, bu, davamlı olmalı, mütəxəssislərin, təşkilatların sərbəst fəaliyyəti, müzakirələr aça bilməsi, təlimlər keçirməsinin qarşısındakı əngəllər aradan qaldırılmalıdır.