Mehman Əliyev: "Elə etmək lazımdır ki, ermənilər yaşamaq üçün Azərbaycana gəlsinlər, azərbaycanlılar isə Ermənistana getsinlər»

- Müharibənin lap əvvəlində Paşinyan Azərbaycan ordusunun tərəfində "suriyalılar"ın döyüşməsindən danışanda  Ermənistanda belə hesab edirdilər ki, diaspor elə edəcək ki, avropalılar və amerikalılar Azərbaycanın boğazından yapışacaqlar. Lakin daşnakların qüdrətindən uzun-uzun danışdıqları diasporun gücü ancaq Qərb, xüsusilə də Rusiya KİV-lərində Azərbaycan haqda çirkin şeylər yaymağa çatdı. Ümumiyyətlə, diasporun rolu həddindən artıq şişirdilməyib ki?

- Erməni diasporu ABŞ və Avropa ölkələrinin hökumətlərini Azərbaycan əleyhinə qərarlar qəbul etməyə məcbur etmək iqtidarında deyildi. Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərini azad etməsi üzrə əməliyyat həyata keçirə bilməməsi ilə bağlı Qərb tərəfindən heç bir qərar yox idi. Məsələ ondadır ki, ABŞ və Aİ-nin regionda öz strateji maraqları var. Və bu maraqlar Ermənistanın və ya erməni diasporunun hansısa mənfəətinə, xristian birliyinin hansısa xülyavi çağırışlarına qurban edilə bilməz. Hamı konkret dövlət maraqlarını müəyyən edirdi. Fransa parlamentinin Qarabağa dair qərarı Fransa cəmiyyətində Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə əhval-ruhiyyəni nümayiş etdirir, lakin Parisdə hökumət tamamilə başqa, Fransanın maraqlarının diqtə etdiyi qərarları qəbul edir.

Fransanın maraqları isə ondan ibarətdir ki, Qarabağda regionun inkişafına xidmət edəcək sülh bərqərar olsun. Bütün geosiyasi mərkəzlərin regional layihələrdə iştirakla bağlı maraqları var. İnvestisiya qoymaq, mal, xammal daşımaq, bir sözlə, iqtisadi dividend əldə etmək. Bütün müharibələr və siyasi səylər milli maraqların reallaşması ilə bağlıdır. Rusiya üçün bu, həm də təhlükəsizlik məsələləridir və Moskvaya çox vacibdir. Belə ki, münaqişə onun sərhədlərində baş verdi. Ona görə də erməni diasporu bu ölkələrin mövqeyini dəyişə bilmədi.

Azərbaycan ordusunun hərbi əməliyyatı həyata keçirməyi bacarması onunla əlaqədardır ki,  işğal olunmuş ərazilərin azad edilməsi regionda sabitliyin bərqərar olmasını  və gələcəkdə regionda fəaliyyət göstərmək istəyən bu ölkələrin maraqları ilə birbaşa üst-üstə düşdü. O ki qaldı xaricdən ermənilərə mənəvi dəstəyə, bu məsələdə Ermənistan bizdən çox üstün oldu. Bir çox soydaşlarımız qeyd edirlər ki, ABŞ və Avropada ictimai rəy ermənilərin tərəfində idi. Ermənilər Qərb və Rusiya ictimaiyyəti tərəfindən tam rəğbət qazana bilmişdilər. Biz 30 il ərzində buna nail ola bilməmişik. Fikir verin, Rusiya telekanallarında ekspert mühitində müzakirələr necə gedirdi. Biz orada bizim mövqeyimizi təqdim edə biləcək adamları tapa bilmədik. Azərbaycan beynəlxalq arenada informasiya müharibəsini uduzdu. Bu, bizim uğursuzluğumuzdur. Bizim diaspor xalq diplomatiyasından istifadə edərək yaşadığı ölkənin əhalisi, ictimaiyyəti ilə əlaqələr qurmalı idi. Vəziyyəti izah etmək üçün, baş verən hadisələrin düzgün anlaşılmasını təmin etmək üçün. Bizdə tez-tez deyirlər ki, tarixi faktlar bizim tərəfimizdədir, amma Qərbdə bizim mövqeyimizə qəsdən məhəl qoyulmur.

Bu, sadəcə, xarici ictimaiyyətlə düzgün işin düzgün qurulmamasına, bizim diasporun köməksizliyinə görə günahı ermənilərin üzərinə yıxmaq cəhdidir. Əslində problem ondadır ki, biz indiyədək xaricdə Azərbaycan diaspor təşkilatlarının sistemli işini qura bilməmişik. Avropada oturuşmuş və işlək stereotiplər var: "soyqırım", "xristianlara zülm" və s. Yaxşı ki, geosiyasi mərkəzlərin dövlət maraqları bizim tərəfimizdədir. İctimai rəy isə bizim xeyrimizə deyildi. Müharibə dövründə belə bir  acınacaqlı mənzərə yaranmışdı: bir neçə Avropa şəhərində 20-30 nəfər azərbaycanlı piketlərə çıxanda qışqırmaqdan başqa heç nə edə bilmirdi. Məsələn, Moskvada yüz minlərlə azərbaycanlı yaşayır, media məkanı isə ermənilərin əlindədir. Rusiya KİV-in aparıcı postlarında ermənilər çalışırlar və onlar Rusiyanın maraqlarının müdafiəsi adı altında Ermənistanın maraqlarını önə çəkirlər. Ermənilər illərlə Rusiya, Fransa, Amerika, Kanada cəmiyyətində erməni elitasını yaradıblar. Bəs bizim azərbaycanlılar həmin Rusiyada, yaxud Avropada hansı elitanı yaradıblar? RF-da yaşayan iki milyon azərbaycanlıdan Rusiya elitasında yüz nəfər tapılmadı. Dünyada çoxlu sayda erməni saytı və media resursları var. Rusiyada çoxlu erməni mediası var və orada çoxlu rus jurnalist çalışır. Həmin Qabrelyanovlar bu resursların fəaliyyət istiqamətini müəyyən edirlər. Baxın, “Reqnum” agentliyi və digər faktiki olaraq erməni mediası necə işləyir. İlk baxışdan Rusiya saytlarıdır, lakin onların istiqaməti ermənilər tərəfindən həyata keçirilir. Hanı bizim Avropa, Amerika, Rusiya KİV-lərində, parlamentində, siyasətində, ictimai həyatında soydaşlarımız, haradadır? Heç kim yoxdur, heç bir iş görülməyib. Təəssüf ki, bu, bizim xarici siyasətimizin uğursuzluğudur.

-Ermənistanda Qarabağ müharibəsindəki məğlubiyyətdə əsas problemin  demoqrafiyada olduğunu görürlər. Ümumiyyətlə, Bakıda bu barədə 30 il ərzində danışıblar. Odur ki, bəzi erməni siyasətçilər diasporu Ermənistana qayıtmağa və revanşa hazırlaşmağa çağırırlar…

- 1994-cü ildə Ermənistan işğal olunmuş ərazilərdə marionet rejim yaratdı. O zaman Yerevan qalib idi, üstünlüyü, Rusiya ilə sıx münasibətləri vardı. Rusiya   Ermənistan iqtisadiyyatının dəstəklənməsi üçün resurslar, xammal, mallar, kreditlər verirdi. Lakin Ermənistan hökuməti öz əhalisini elə bir vəziyyətə gətirdi ki, ermənilərin kütləvi şəkildə xaricə köçü başladı. Üstəlik, doğum hər zaman azalırdı. Hərbi əməliyyatların başlandığı vaxt - bu il sentyabrın sonlarında Ermənistanda 1 mln. 400 min nəfər yaşayıb. Yəni, SSRİ-nin dağılması ərəfəsində münaqişənin başladığı vaxtdan 3,5 mln. əhalidən təxminən 2 mln. nəfəri ölkəni tərk edib. Bu, böyük demoqrafik minusdur. Əgər 10 mln. azərbaycanlıdan 3 mln. nəfər xaricə gedibsə, ölkədə minimum 7 mln. nəfər var. Lakin Ermənistanda və Dağlıq Qarabağ erməniləri arasında əhali iki dəfə azalıb. Xaricə getmək ilk növbədə əhalinin ağır sosial vəziyyətilə bağlıdır. Ermənistanda sadə insanlar yaxşı həyat istəyirdilər və Qarabağda qələbə tədricən öz əhəmiyyətini itirirdi. Demoqrafiyaya təsir edən digər amil uzunmüddətli sülhün olacağına və müharibənin başlamayacağına inamsızlıqdır. Dağlıq Qarabağda adamlar müstəqilliyə və ya Ermənistanla birləşməyə nail olacaqlarına inanmırdılar. İnanmırdılar ki, müharibə olmayacaq, Ermənistanda və işğal olunmuş ərazilərdə adamlar isə döyüşmək və ölmək istəmirdilər. Ermənistan-Azərbaycan cəbhəsində vəziyyət gərginləşən kimi, Ermənistandan əhalinin, xüsusən də kişilərin çıxması çoxaldı. Müharibə göstərdi ki, vətənpərvərlik şüarlarına baxmayaraq, diasporda və ya Ermənistanda heç kim Qarabağa gedib döyüşmək istəyilə yanmırdı. Əgər indi ermənilər müharibə etmək istəmirlərsə  və ümumiyyətlə, xaricə getməyə can atırlarsa, hansı səbəbdən Ermənistana qayıdıb özgə əraziləri uğrunda yenidən döyüşəcəklər? Bu, real deyil. Ermənistanın güclü dövlət qurmaq şansı var idi, lakin o, bundan istifadə etmədi. Yerevan üçün regionda ölkə kimi qala bilmənin yeganə yolu Azərbaycan və Türkiyə ilə qarşılıqlı sıx əlaqədir. Normal, mehriban qonşuluq münasibətləri qurmaq, regional infrastruktura inteqrasiya etmək, qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq aparmaq lazımdır. Qonşu dövlətlərlə münaqişə vəziyyətinin davam etməsi sonunda Ermənistanı bitirəcək.

- Amma deyirlər ki, Qarabağ erməniləri Xankəndiyə qayıdırlar. Düzdür, onların “Qarabağ klanı”nın yoxsulluğa sürüklədiyi şəxslər tərəfindən ölkədən qovulması barədə şayiələr də var..

- Ermənilərin Dağlıq Qarabağ və Ermənistandan germəsi davam edəcək. Bəli, biz filan qədər qaçqının Qarabağa qayıtması barədə xəbərləri eşidirik. Lakin son məlumatlar göstərir ki, geri dönən qaçqınların sayı kəskin şəkildə azalıb. Əslində Qarabağda 20 minə yaxın əhali var. Şübhəsiz ki, Ermənistan ölkədə sosial-iqtisadi vəziyyətin nəzərəçarpacaq dərəcədə yaxşılaşması üçün Bakı və Ankara ilə münasibətləri normallaşdırmasa daha çox erməni xaricə gedəcək.

- Rusiya KİV-i Xankəndidə humanitar xarakterli obyektlərin tikintisi barədə məlumat verir. Və sual yaranır: bu əraziləri kim bərpa edəcək? Ermənistanın nə hüquqi əsası var, nə də nəyisə yatırmağa vəsaiti. Sanksiya altında olan Rusiya üçün oraya yüz milyonlarla dollar sərmayə qoymaq çox da maraqlı deyil. Qalır Bakı, belə ki, sülhməramlıların nəzarətində olan ərazilər öz torpağı, orada yaşayanlar isə bizim vətəndaşlarımızdır. Və belə bir vəd var ki, tədricən Qarabağ erməniləri anlayacaqlar ki, firavan həyatı ancaq regional iqtisadi lider - Azərbaycan təmin edə bilər…

- İlk növbədə, biz Qarabağ ətrafında işğaldan azad edilmiş yeddi rayonu abadlaşdırmalıyıq. Bilavasitə Dağlıq Qarabağda, şübhəsiz ki, bərpa Şuşada və bizim nəzarətimizdə olan digər ərazilərdə aparılmalıdır. Ermənilərin yaşadığı Xankəndi və digər rayonlara gəldikdə isə yəqin ki, bu, hansısa sülh sazişindən sonra mümkündür. Həmin sazişdə Azərbaycanın suverenliyinin tanınmasının aydın şəkildə qeyd ediləcək. Bu, Bakını həmin ərazilərin bərpasına sövq edərdi. Erməni icması ilə yeni münasibətlərin qurulması vacibdir, bu münasibət Azərbaycanın yurisdiksiyasının tanınmasından ibarətdir. Bu məsələ təkcə infrastrukturun bərpası deyil, həm də iş yerlərinin yaradılması, regional iqtsadiyyatın inkişafı və s. ibarətdir. Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın sülh müqabilində investisiya qoymağa hazır olduğunu gizlətməyib. İlkin məbləğ 5 mlrd. dollar idi. Yəni, Azərbaycanın maliyyə-iqtisadi imkanları var. Belə bir saziş bağlanarsa, Dağlıq Qarabağda ermənilərin kompakt yaşadığı rayonlara təkcə Azərbaycan investisiyaları deyil, həm də xarici şirkətlərin yatırımları axacaq. Region tanınmamış, qeyri-legitim zonanın 30 illik qaranlığından çıxacaq. Sazişdə Azərbaycanın marağı əksini tapmalıdır. İstənilən halda ermənilər sazişə razı olacaqlar. Vəziyyət göstərdi ki, xarici qüvvələr Qarabağ münaqişəsinə müdaxilə etmədikdə Dağlıq Qarabağ ermənilərinin təhlükəsizliyinin və inkişafının yeganə qarantı qəribə səslənsə də, yalnız Azərbaycan ola bilər. Bakı ilə yaxşı, dost münasibətlər müharibə zamanı onların təhlükəsizliyinin təminatıdır. Hərbi əməliyyatlar dövründə Ermənistan da daxil olmaqla, heç kim onların təhlükəsizliyinə zəmanət verməyib. İlham Əliyev isə müharibənin ilk günlərindən deyirdi ki, istənilən an Azərbaycan hücumu dayandıra bilər, ancaq qoy, Ermənistan qoşunlarını işğal olunmuş ərazilərdən çıxarsın. Ermənilərin bundan imtina etməsi başqa bir mövzudur.

- Azərbaycanın regionu kimi Dağlıq Qarabağın optimal inzibati modeli necə görünür?

- Azərbaycan əvvəlcədən bəyan edirdi ki, Qarabağ münaqişəsini Ermənistanın ərazi iddiaları qızışdırıb. Burada Azərbaycandaxili münaqişə yoxdur, çünki Qarabağ erməni icmasının siyasəti, həyat fəaliyyəti Yerevan təərfindən tənzimlənirdi. Əlbəttə ki, Azərbaycan ilk növbədə ATƏT-in Minsk Qrupu çərçivəsində Ermənistanla danışıqlar aparacaq. Və Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ üzərində suverenliyi ilə razılaşdıqdan və erməni icması Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində münasibətlərin qurulmasına razılaşdıqdan sonra Qarabağ erməniləri ilə danışıqlar başlaya bilər. Lakin Dağlıq Qarabağ ermənilərinin danışıqlara qoşulması ikinci mərhələdir. Yeri gəlmişkən, lap əvvəldən məsələ belə qoyulurdu. Halbuki, Ermənistan lap əvvəldən danışıqlara erməni icmasını qoşmaq istəyirdi. Yeri gəlmişkən, bu məsələdə ATƏT-in Minsk Qrupunun vasitəçiləri həmişə bizim mövqeyimizi dəstəkləyiblər və başa düşüblər ki, "DQR" Yerevanın idarə etdiyi marionet kvazi-dövlətdir.

- Rusiya prezidenti Vladimir Putin vaxtaşırı Dağlıq Qarabağın gələcək statusundan danışır. Bu məsələ ATƏT-in Minsk Qrupunun danışıqlarında hansısa formada gündəmə gələ bilərmi?

- Prinsipcə, Dağlıq Qarabağda normal yerli özünüidarəetmə formasının yaradılması üçün hər cür şərait var. Ümumiyyətlə, bizə mövcud yerli özünüidarəetmə bazasını inkişaf etdirmək lazımdır. Azərbaycanda yeddi sosial-iqtisadi zona var. Bu zonaları yeddi qubernatorluğa çevirmək olar və rəhbərləri də ölkə prezidentinin nümayəndələri olar.  Yerli rayon hakimiyyətlərini isə özünüidarəetməyə keçirməkolar ki, burada əhali öz administrasiyasını seçir, bələdiyyə orqanlarını formalaşdırır, öz sosial, iqtisadi siyasətini müəyyənləşdirir. Belə sistemdə Bakı ölkənin digər istənilən bölgəsində olduğu kimi, sahibkarlığın bərpasına, inkişafına, dəstəklənməsinə və digər xərclərə vəsait ayırır. Seçki yolu ilə formalaşan yerli özünüidarəetmənin səlahiyyətində regionun idarə edilməsi və inkişafı olacaq. Mərkəzi hakimiyyət yerli özünüidarəetməni dəstəkləyəcək, büdcə vəsaitləri ayıracaq, lazım olan hər şeylə təmin edəcək. Bütün bu tədbirləri tez həyata keçirmək lazımdır. Çünki Ermənistan müxtəlif spekulyasiyalar üçün erməni icmasının statusu məsələsindən istifadə etmək fürsətini əldən verməyəcək. Eyni zamanda ermənilərə mədəni inkişaf, erməni dilindən istifadə və s. üçün şərait yaradılmalıdır.  Biz Avropa Şurasına üzv olarkən yerli özünüidarəetmə orqanlarının inkişafı haqda saziş imzalamışıq. Bələdiyyələr yaradılsa da ölkə bu sistemə tamamən keçməyib. Yerli özünüidarəetmə sadə və effektiv sxemdir: Dağlıq Qarabağ da daxil olmaqla, iqtisadi zonalarda prezidentin nümayəndəliyi, bütün rayonlar isə yerli özünüidarəetmə orqanlarıdır. Hazırda bu sistem mövcuddur, amma İcra Hakimiyyəti timsalında təkrarlanmalar var. İcra hakimiyyətlərinin başçılarını tez-tez pozuntulara görə tuturlar, həbsə alırlar.. Bələdiyyələrin qanunvericilik bazası çoxdan qəbul edilib. Sadəcə, onu optimallaşdırmaq və onun fəaliyyəti üçün şərait yaratmaq lazımdır. Bax, bu, Dağlıq Qarabağda tətbiq oluna bilər.

- Putin öz çıxışlarında Qarabağ münaqişəsindən danışarkən həmişə Sumqayıt hadisələrinə toxunur. Azərbaycanda belə hesab edirlər ki, münaqişəyə tamamilə başqa hadisələr səbəb olub. Diqqətin Sumqayıta yönəldilməsi Azərbaycana hansısa mesajı verirmi?

- Putinin sözləri Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı Sovet siyasətinin əks-sədasıdır. Münaqişənin ilkin çağlarında Moskva qarşıdurmanın hər iki tərəfilə işləməyə çalışırdı. Kremldə ermənilərlə görüşəndə onlara anlayış göstərirdilər ki, sizi sıxışdırırlar və biz sizi dəstəkləmək istəyirik.

Beləliklə, prosesə Moskvanın istədiyi istiqamətdə təsir göstərmək və onu aparmaq imkanına malik olmaq üçün ermənilərlə etimad münasibətləri yaradırdılar. Eyni zamanda, Azərbaycan ictimaiyyətinin nümayəndələri ilə görüş zamanı onları əmin edirdilər ki, Kreml azərbaycanlıların öz torpaqlarını ermənilərin niyyətindən qorumaq cəhdlərinə rəğbət bəsləyir. Guya Sov.İKP-də ermənilərin ekstremist və təcavüzkar olmasından xəbərləri var. Bütün bu sözlər azərbaycanlıların etibarını qazanmaq məqsədi daşıyırdı. Münaqişə tərəflərilə bu cür oynamaq siyasəti sonrakı müharibəyə gətirib çıxardı. Ermənilərə deyirdilər, siz Sumqayıtdan sonra üsyan etdiniz, biz sizi müdafiə edəcəyik. Azərbaycanlılara isə ərazi bütövlüyü, Azərbaycanın beynəlxalq birlik tərəfindən tanınmış sərhəddi haqda danışırdılar. Putin işarə etməyə çalışır ki, Rusiya ermənilərin təhlükəsizliyini Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində təmin etməyə səy göstərir. Ancaq bu, Ermənistanın revanşist qüvvələrində yenidən Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək üçün Rusiyanın dəstəyinə ümid yaradır. Ərazi bütövlüyünün və Qarabağ üzərində suverenliyinin təsdiqlənməsilə bağlı mövqe Azərbaycanı müəyyən qədər sakitləşdirir. Adətən Putin SSRİ-nin dağılmasından məyusluqla danışır və 80-ci illərin sonlarında Qarabağda əslində nələrin baş verdiyini bilməyə bilməz. Təbii ki, o bilir ki, ermənilər ərazi iddiaları irəli sürüblər, Moskvanın bütün ali məktəblərində imza toplanışı gedirdi, Parisdə Abel Aqanbekyanın təxribatçı çıxışı olu, "Krunk" yaradılıb. Və Sovet rəhbərliyi başa düşürdü ki, hər şey qanlı toqquşmalara çevriləcək. Sonra azərbaycanlıların Ermənistandan qovulması, azərbaycanlılarla ermənilər arasında münasibətlərin gərginləşməsi, iki xalq arasında düşmənçilik istəyən müvafiq adamların hansı işlərlə məşğul olması.  Daha sonra Əsgəranla Ağdam arasında iki azərbaycanlının öldürülməsi. Bütün bu hadisələr ən mühüm hadisənin - Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qoparılması fonunda baş verirdi. Sumqayıt da, digərlər hadisələr də bunun nəticəsi idi. Sumqayıt hadisələrindən danışanda tez-tez bunu ermənilərlə azərbaycanlılar arasında milli antaqonizmin nümayişi kimi göstərmək istəyirlər. Bu, absurddur, çünki SSRİ-nin mövcud olduğu on illiklər ərzində ermənilər Qarabağ məsələsini qaldırana qədər iki xalq arasında kütləvi toqquşmalar baş verməmişdi. Əksinə, ermənilərin Azərbaycanda iştirakının artması müşahidə olunurdu, Ermənistandan olan gənclər Bakıda ali məktəblərə daxil olurdular və s. Həmin illərin statistikasına baxmaq olar, orada AzSSR-də ermənilərin sayının artdığı qeyd olunub. Azərbaycanlıların düşmən münasibəti olsaydı,  Azərbaycanda ermənilərin sayı arta bilməzdi. Eyni zamanda Ermənistanda, xüsusən də Yerevanda azərbaycanlıların sayı hər zaman azalıb. O dövrün demoqrafiyası Azərbaycanda ermənilərə, Ermənistanda isə azərbaycanlılara münasibətin parlaq nümunəsidir. Əgər Rusiya və Fransa regionda sülh istəyirlərsə, belə şeylərlə oynamaq lazım deyil. Sadəcə, aydın şəkildə demək lazımdır ki, Azərbaycanın beynəlxalq sərhədləri toxunulmazdır, ermənilərin özünütəyinetməsi isə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində baş tuta bilər. Münasibətlər normallaşandan sonra ermənilərin yaşamaq üçün  Azərbaycan şəhərlərinə gəlməsinə heç bir maneə olmamalıdır. Eləcə də  Ermənistanda yaşamaq, öz biznesini qurmaq istəyən azərbaycanlılar üçün heç bir maneə olmamalıdır. Düşünürəm ki, tərəflər bu məsələlərdə məsuliyyətli olmalıdırlar. Ərazi bütövlüyü xalqların özünütəyinetmə çərçivəsində müəyyən edilə bilməz, əksinə, özünütəyinetmə ərazi bütövlüyü çərçivəsində mümkündür. Belə nümunələr çoxdur və Azərbaycan prezidenti bu barədə danışıb, müxtəlif modellərdən nümunələr göstərib.

Əvvəli