Mərkəzi Bank yarıinzibati, yarıhədə xarakterli metodlara keçib

***

-Əkrəm bəy, Mərkəzi Bankın əhali tərəfindən xarici valyutanın alınması qaydalarını sərtləşdirmək barədə qərarının hüquqi və qanuni əsası varmı? Ümumiyyətlə, Mərkəzi Bankın belə bir səlahiyyəti varmı?

-Banklar tərəfindən valyuta əməliyyatlarının aparılması qaydalarını Mərkəzi Bank müəyyən edir. Amma limitləri müəyyən edə bilməz. Limitlər qanunla müəyyən edilə bilər. Mərkəzi Bankın sözügedən qaydaları da normativ xarakterli akt kimi qəbul edilməli və Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilməlidir. Lakin belə bir sənədin mövcudluğu barədə rəsmi məlumat yoxdur.

Buna görə də ehtimal edirəm ki, əslində Mərkəzi Bank, sadəcə, banklara tövsiyə xarakterli məktub göndərib. Təbii, hər kəs hər kəsə tövsiyə verə bilər. Amma Mərkəzi Bankın belə tövsiyələri banklar tərəfindən əlbəttə ki, məcburi tələb kimi qəbul edilir.

Yəni, ortada hər hansı hüquqi sənəd olmadığı üçün Mərkəzi Bank tərəfindən səlahiyyətlərini aşmasını da söyləmək olmur.

-Doğrudur, bu qərar hələ nə təsdiq, nə də təkzib edilib. Amma biz Azərbaycanda bir neçə dəfə bu təcrübənin tətbiq olunduğunu görmüşük. Dollar alışına və ya satışına qadağa qoyulması, limit tətbiq olunması və s. İndi isə xarici valyuta dəyişən şəxslərin hesabat verməsi. Sizcə, bu, düzgün addımdırmı? İnsanlar bunu açıqlamağa borcludurlarmı? Bankların bu sənədi istəməyə ixtiyarı varmı?

-Ümumən çirkli pulların yuyulması və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə qanunvericiliyi çərçivəsində bütün dünyada bankın öz müştərisini tanıması təşviq edilir. Bu çərçivədə bank müştəridən istənilən məlumatı istəyə bilər, o cümlədən vəsaitlərin mənşəyi barədə. Amma reallıqda təbii banklar belə sual verməyə meylli deyil. Çünki müştəriləri qaçıra bilər. Məsələn, məgər banka əmanət qoyan müştəridən vəsaitin mənbəyini soruşan var? Xeyr!

Yəni, aydın məsələdir ki, sırf dollar alandan pulunun mənbəyini soruşmaq əslində pulların yuyulması və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə məqsədini daşımır. Elədirsə, torpaq, ev, avtomobil və s. alandan bəs niyə soruşmurlar? Məqsəd sırf dollar almaq istəyənləri qorxutmaqdır. Yəni: baxın ha, araşdıracağıq, hansı yolla qazanmısız bu pulları!

Əslində isə bankın müştəridən məlumat toplamaq hüququ olduğu kimi müştərinin də hər hansı cavabı vermək hüququ var. Məsələn, Eldar Mahmudovun külfəti kimi “babamdan qalıb!” deyə bilər. Və ya deyə bilər ki, uzun illər boyu yığdığı puldur. Bunları yoxlamaq onsuz da mümkün deyil. Azərbaycanda heç məmurların gəlir və xərc bəyannaməsi vermək tələbi olmadığı halda sıravi vətəndaşları necə yoxlamaq olar axı. Amma təbii orta statistik azərbaycanlı belə suallardan qorxur. Çünki, ümumiyyətlə, dövlətdən qorxur.

Ən əsası isə odur ki, bank istədiyi sualı verib cavablar ala bilər, amma müştərinin dollar alışına məhdudiyyət qoya bilməz. Uzaqbaşı bank Maliyyə Monitorinqi Xidmətinə məlumat ötürə bilər, sonuncu da vətəndaşı nəzarətə götürə bilər. Amma vətəndaşa sonuncunun istədiyi qədər dollar satmamaq olmaz! Belə qanun yoxdur! Dediyim kimi, əslində məqsəd vətəndaşlara daha az dollar satmaqdır, vəssalam!

-Adətən bu kimi hallar hansısa vəziyyətlərdən xəbər verir. Məsələn, devalvasiyadan öncəki addımlar kimi. İndi də bəzi ekspertlər bu addımın devalvasiyaya hazırlıq olduğunu deyirlər. Pandemiya dövründə və ya postpandemiya dövründə, əhalinin gəlirlərinin az olduğu bir dövrdə hökumət bu addımı atarmı, sizcə?

-Bu, ondan xəbər verir ki, Mərkəzi Bank devalvasiya etmək istəmir və ya ən yaxşı halda indi etmək istəmir. Amma eyni zamanda bəyan etdiyi məzənnə ilə dollar da satmaq istəmir. Valyuta ehtiyatlarını xərcləmək istəmir. Sadəcə, bazar alətləri tükəndiyi üçün bu cür yarıinzibati, yarıhədə xarakterli metodlara keçib. Əlbəttə ki, bu üsullarla XXI əsrdə iqtisadiyyatı idarə etmək mümkün deyil. Məzənnəni qorumaq olar. Amma nəyin bahasına? İnamın, etimadın sarsılması və nəticədə iqtisadiyyatın daha dərin böhrana qərq olması hesabına? Çox bahadır bu qiymət!

-Xarici valyutanın alınması qaydalarını sərtləşdirmək barədə qərar “qara bazar”ı yenidən aktivləşdirməyəcəkmi?

-Böyük ehtimalla belə də olacaq. Və həmin bazarın arxasında elə bankirlər duracaqlar. Əhaliyə dolları baha satacaqlar, amma rəsmi deyəcəklər ki, məzənnəmiz sabitdir.

-Hansısa vətəndaş bu tələbə görə hansısa bankı və ya Mərkəzi Bankın özünü məhkəməyə verə bilərmi?

-Ondan məlumatın tələb edilməsinə görə məhkəməyə müraciət edə bilməz. Amma ona istədiyindən az dollar satıldığına görə məhkəməyə müraciət edə bilər.

-Siz nə təklif edərdiniz? Şəffaflıq tələbi varsa, bu şəffaflıq təkcə vətəndaşlara şamil olunmalıdırmı?

-İlk növbədə məmurlara dair şəffaflıq tələbləri olmalıdır. Sonra sıravi vətəndaşlara. Özü də yalnız xarici valyuta alışına görə yox. Amma bütün bunları etmək üçün ilk növbədə geniş maliyyə amnistiyası həyata keçirilməlidir. Ölkədəki varlı insanların 99 faizi əmlakını qanunsuz yollarla əldə edib. Bu şəraitdə şəffaflaşdırma heç bir effekt verə bilməz. Bütün dövlətlərdə ilkin iri kapital cinayət mənşəlidir. Biz də bu yolu keçmişik. Növbəti addım sivilləşməyə doğru olmalıdır. Əks halda, dövlətçiliyin özü belə təhlükə altında ola bilər.