Problem: Banklar aşağı faiz dərəcələri ilə kredit verə bilmirlər

***

-Samir bəy, martın 4-də əmanətlərin tam sığortalanmasının müddəti başa çatdı və 2016-cı ildə qəbul edilmiş “Əmanətlərin tam sığortalanması haqqında” qanunun müddəti uzadılmadı.  Və bu halda avtomatik olaraq digər normativ aktın - “Əmanətlərin sığortalanması haqqında” qanunun şərtləri qüvvəyə minməlidir. Yəni, bu halda əmanətçiləri nə gözləyir?

-2016-cı ilin yanvar ayında əmanətlərin tam sığortalanması haqqında qanun qəbul edildi. Bunun ümumi mahiyyəti ondan ibarət idi ki, Əmanətlərin Sığortalanması Fondu tərəfindən müəyyən edilən faiz dərəcəsi ilə əmanət yatırılıbsa o, tam qorunurdu. Hazırda faiz dərəcəsi xarici valyutaya münasibətdə 2,5 faiz, milli valyutaya münasibətdə 10 faizdir. Yəni, hər hansısa sığorta hadisəsi baş veribsə əmanətləri 100 faiz geri almaq mümkün idi. Amma əvvəlki qanunda 30 min manatdan çox götürmək mümkün deyildi. İndi tam sığortalanma müddəti bitib. Ötən ilin fevral ayında bu, bir il müddətinə artırılmışdı. Bu il martın 4-də isə həmin müddət bitib və bu məsələ yenidən gündəmə gəlib. Bu qanunun müddəti artırılmadığından avtomatik olaraq köhnə qanun, yəni “Əmanətlərin sığortalanması haqqında” qanun işə düşüb. Yəni, 30 min manatdan artıq pul götürmək olmaz. Ekspertlər əslində tam sığortalanma haqda qanunun uzadılmasının tərəfdarı idi. Hökumət isə buna reaksiya vermirdi. Məncə, müddətin uzadılmaması daha çox texniki xarakter daşıyır. O baxımdan ki, parlament buraxıldı, yeni seçkilər keçirildi, ardınca Konstitusiya Məhkəməsinin nəticələri tanıması vaxt apardı. Yeni parlament gələn həftə işə başlayacaq. Yəni, texniki olaraq martın 4-nə qədər bu qanunun müddətinin uzadılması üçün addım atmağa imkan olmadı. Yeni məlumat isə ondan ibarətdir ki, Maliyyə Sabitliyi Şurası  bu qanunun müddətinin daha 9 ay uzadılması üçün qərar verib. Şuradan sonra Əmanətlərin Sığortalanması Fondu da bu qərarı dəstəkləyib. Əgər parlament yenidən bu qanunun müddətinin uzadılmasını təsdiq etsə,  dekabrın 4-nə qədər həmin müddət uzadılacaq. Böyük ehtimal ki, parlament bunu təsdiq edəcək.  Əslində hökumət bunu uzatmaq niyyətində deyildi. Sadəcə, mənbəyini Çindən götürən koronavirus bütün dünyada yeni situasiya yaradıb. Bu baş verənlər dünya, o cümlədən Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün çox böyük problemlər yaradır. Belə bir vəziyyətdə böyük ehtimalla hökumət fikrini dəyişib, bu qanunun müddətini yenidən 9 ay uzatmaq qərarına gəlib.

-Niyə hesab edirsiniz ki, “Əmanətlərin tam sığortalanması haqqında” qanunun müddəti mütləq şəkildə uzadılmalı idi? Sizcə, bunu mütləq edən səbəblər nədir?

-Mərkəzi Bankın son məlumatına əsasən fevralın 1-i vəziyyətinə görə, banklarda olan əmanətlərin həcmi 8,6 milyard manatdır. Bu əmanətlərin 75,6%-i qısamüddətlidir. Deməli, əhali bankların dayanıqlığına və milli valyutanın sabitliyinə tam əmin deyil. Əmanətlərin 34%-i cari hesablardır. Bu, o deməkdir ki, 2,9 milyard manatlıq əmanət hər an banklardan geri çəkilə bilər və bankları çökdürər. Təəssüf ki, Əmanətlərin Sığortalanması Fondu qapalı şəkildə işləyir, saytında, ümumiyyətlə, heç bir statistik məlumat yerləşdirmir. Biz bilmirik ki, məsələn, əmanətlərin hansı hissəsi 30 min, 50 min, 100 min manata qədərdir. Bu və digər məlumatlar olarsa real vəziyyəti daha dəqiq qiymətləndirmək olar. Əslində suallar çoxdur. Milyonluq əmanətlərin payı nə qədərdir? Və ya sabah hökumət müddəti uzatmasa əmanətçilərin, xüsusilə “yüzmünlik”, “milyonluq” əmanətçilərin davranışı necə olacaq?

Bütün bunları nəzərə alaraq, hökumət əmanətlərin tam sığortalanması müddətini uzatmalıdır. Əgər müddəti artırmazsa, bu halda sığortalanma mexanizminə dəyişiklik etməlidir. Ən azı kompensasiya məbləğini 100 min manata qədər artırmalıdır.

-Hazırda Azərbaycanda bir neçə bankın çöküşü gedir. Məsələn, xeyli müddətdir “Atabank” əmanətçiləri pullarını geri ala bilmirlər və yaxın müddətdə həmin bankın iflas edəcəyi barədə söhbətlər var. Bundan başqa bir neçə bankda da vəziyyət yaxşı deyil. Həmin banklarda əmanətləri olan əmanətçilər banklar iflas edəcəyi halda nə etməlidirlər? Qanunun müddətinin uzanmayacağı təqdirdə o əmanətçilərin hüquqlarını kim qoruyacaq?

-Hazırda bir neçə bank var ki, həmin banklar 2015-ci ildə baş vermiş devalvasiyanın mənfi təsirindən tam qurtula bilməyiblər. Onlardan biri elə “Atabank”dır. Ondan başqa bir neçə bankda da eyni vəziyyət yaşanır. “Atabank”ın taleyi ilə bağlı yəqin ki, hökumətlə bankın sahibi arasında danışıqlar gedir. Bu müzakirələrin nəticəsində bankın fəaliyyətinin davam etdirilib-etdirilməməsinə qərar veriləcək. Hər bir halda mən bankların bağlanmasının deyil, onların konsolidasiyasının, yəni birləşməsinin tərəfdarıyam. Çünki istənilən bankın bağlanması bir tərəfdən bank sektoruna mənfi təsir göstərir, digər tərəfdən ümumilikdə hökumət əmanətləri sığortaladığı üçün əlavə xərclərə girmək məcburiyyətində qalır. Burada indi nonsens vəziyyəti yaranıb. Bu, ondan ibarətdir ki, bank hələ ki bağlanmayıb, yəni sığorta hadisəsi baş verməyib. Sığorta hadisəsi baş vermədiyinə görə əhali kompensasiya ala bilmir. Digər tərəfdən bank bağlanmadığına görə fəaliyyət göstərmiş kimi hesab edilir. Ancaq müştərilər öz depozitlərini, əmanətlərini geri çəkə bilmirlər. Bu, arzuolunmaz haldır. Bununla bağlı qərar verilməlidir. Ya bank bağlanmalıdır, əhaliyə kompensasiya ödənməlidir. Ya da ki  bankın zərərli aktivləri sağlamlaşdırılaraq fəaliyyəti davam etdirilməlidir. Burada əhalinin edə biləcəyi heç nə yoxdur. Hər bir halda bank bağlansa belə əmanətlərin qaytarılması tam sığortalanma haqqında qanunun tələblərinə uyğun olaraq icra edilməlidir. Çünki həmin banka yatırılan əmanətlər bu qanunun qüvvədə olduğu vaxtda yatırılıb. Ona görə həmin əmanətlər 100  faiz  tam olaraq geri qaytarılmalıdır.

-Bankların Azərbaycanda etimad qazana bilməməsi tez-tez onlardan bəzilərinin sıradan çıxmasına səbəb olur. Sizcə, əmanətlərin sığortalanması vəziyyətdən çıxış yoludurmu? Bu, əmanətçilərin xeyrinə ola bilər. Amma bəs bankların özünün vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün nə etmək lazımdır? Yəni, necə etmək olar ki, banklar normal fəaliyyət göstərə bilsinlər, əmanətçilər razı qalsın və ortada etimad olsun?

-“Əmanətlərin tam sığortalanması haqqında” qanun həssas dövrdə qəbul edilmişdi. Həmin dövrdə əhali kütləvi şəkildə əmanətlərini geri çəkməyə çalışırdı. Banklar sıradan çıxırdı. Belə bir vəziyyətdə hökumətin 100 faizli zəmanəti lazım idi ki, insanlar qorxmasınlar. Bu qanunun qəbulu düzgün addım idi və öz effektini verdi. Əlbəttə, hökumət daim əmanətləri 100 faiz sığortalamalı deyil. Bunun mənfi tərəfləri də var.  Birincisi, bu banklardan sui-istifadə hallarını artıra bilər. İkinci mənfi cəhətsə odur ki, əmanət bazarında konsentrasiyanın, təmərküzləşmənin olmasına gətirib çıxara bilər. Bu, o deməkdir ki, əhali bir neçə bankda əmanətini yerləşdirir. Nəticədə əmanətlər kütləvi olaraq bir neçə banka axışır. Yerdə qalan banklar isə əmanətsiz qalır. Bu baxımdan hesab edirəm ki, əmanətlər 100 faiz sığortalanmasa əmanətçilər əmanətlərini bölüşdürərək bir neçə bankda yerləşdirər və əmanət bir neçə bank üçün əlçatan olar. Üçüncü mənfi tərəfi əmanətlərin faizinin bahalaşmasıdır. Əmanətlər bir neçə bankda yığıldığından yerdə qalan banklar məcbur qalıb əmanət faizini qaldırırlar. Bu addım nəticədə əmanət bazarında faizlərin bahalaşmasına gətirib çıxarır.

Çıxış yolu odur ki, kompensasiya məbləği 30 mindən 100 minə qaldırılmalıdır. Bu addım baş verərsə əmanət bazarının gərginliyini xeyli azalda bilər.  Bank sektorunda rəqabət təyin olunarsa əmanət bazarına öz təsirini göstərə bilər. Bu gün əsas problem odur ki, banklar aşağı faizlə kredit verə bilmirlər. Eyni zamanda banklar etibarlı müştəri tapmaqda çətinlik çəkirlər. Kredit verə bilmədiklərinə görə əhalidən götürdükləri əmanətlərin faizi onların üzərində qalır. Kredit verə bilmədiklərinə görə banklarda izafi xərclər yığılıb qalır. Proses belə davam edərsə növbəti dövrdə əmanət bazarında çox böyük problem yarana bilər. Banklar öz öhdəliklərini yerinə yetirməkdə, əmanətləri geri qaytarmaqda çətinliklə üzləşə bilərlər.