Qadın qisməti

***

- Son günlər Azərbaycan gündəmindən yəqin ki, xəbəriniz var. Metroda döyülən şortikli qız, 13 yaşlı qızın zorlanması, 16 yaşlı qızın intiharı və.s. Bütün bunların ard-arda baş verməsi insanda belə təəsürat yaradır ki, qadın hüquqları mövzusu artıq təhlükəli tendensiyaya çatıb. Siz bunları necə görürsüz? Sizcə, doğrudanmı Azərbaycanda qadın hüquqları mövzusu təhlükəli vəziyyətə çatıb yoxsa elə əvvəldən bu vəziyyətdə idi?

- Həqiqətən də vəziyyət yaxşı deyil. Burda bir neçə faktor var. 2000-ci ilin əvvəlində qadın hüquqları mövzusu həm QHT- lər arasında, həm də beynəlxalq təşkilatlar arasında "dəbdə" olan mövzu idi. QHT-lər aktiv işləyə bilirdi, donor təşkilatları çox sayda maliyyə dəstəyi ayırırdı, ona görə də ölkədə xeyli layihələr həyata keçirilirdi. Maliyyə dəstəyi həm də QHT-lərin aktivliyi demək idi. Məhz QHT-lərin səyi nəticəsində Azərbaycanda kişi və qadın bərabərliyi , ailə zorakılığı, insan alveri mövzularına diqqət yetirilirdi, bu problemlərə aid qanunlar da qəbul edilirdi. QHT-lər çalışırdı ki, həm də maarifləndirmə işləri aparsınlar, qurbanlara hüquqi, tibbi və. s xidmətlər, yardımlar etsinlər. Bu isə zorakılıq qurbanları üçün böyük bir dəstək idi. Qadınlar çalışırdılar öz hüquqlarını müdafiə etsin. Bu gün isə bütün bu işlərin üstündən xətt çəkilib. Qurbanlar öz problemləri ilə üz-üzə tək qalıblar, zorakılıq törədən insanlar isə qurbanlara dəstəyi görməyəndə daha da qəddarlaşır, öz cinayətlərini davam edirlər. QHT-lərdən başqa dəstək rolunu qanunlar da oynamalıdır, amma təəssüf ki Azərbaycanda ailə zorkılığı dekriminallaşıb, bu isə cəzasızlığa gətirib çıxardı. Məsələn, qadın evdə döyülür, polisə ərizə yazır, iş gedir məhkəməyə, cəza isə ən yaxşı halda cərimə olur. Cəzasızlıq sindromu zorakılığı artırır. Zorakılıq qurbanları üçün bir məsələ də problem yaradır. Zaman var idi QHT-lərdə çalışan hüquqşünaslar qadınlara pulsuz hüquqi yardım edirdiler, pulsuz məhkəmələrdə müdafiə edirdilər, indi isə qanunvericilik tələb edir ki, məhkəmədə ancaq Vəkillər Kollegiyasının üzvü olan vəkil məhkəmədə mudafiə edə bilər. Bu isə vəkillərin ödəmələrini artırdı və qadınların çoxu məhkəmələrdə müdafiədən məhrum oldular. Bütün bu olaylar göstərdi ki, bu gün ölkədə qadın haqqları mövzusunda maarifləndirmə işi aparılmır, onlara pulsuz yardım edilmir, qanunvericilik onları müdafiə etmir və ona görə də qadınlara qarşı zorakılıq artıb. Bu gün biz qadınlar arasında intiharları müşahidə edirik, ailə münaqişə zəminində qadınların öldürülməsini görürük, döyülmələr, zorlamalar haqda xəbərləri isə demək olar ki, hər gün KİV-də oxuyuruq.

- Zorlanmış yeniyetmə qızın atasının açıqlamasını yəqin ki oxuduz. Deyilənlərə inansaq, qızın atasına rayon rəhbərliyi və hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən xeyli təzyiq var və həmin açıqlama təzyiq vasitəsi ilə alınmış açıqlamadır. Hüquq mühafizə orqanları isə belə bir hadisənin olmadığını, qızın zorlanmadığını bildirir. Ata deyir ki, qız oğlanla beşikkəsdidir. Və ona ərə gedəcək. Sizcə, bu vəziyyətdən çıxış yoludurmu?

- Atanı qınaya bilmirəm. Bu ata özünəməxsus öz qızını müdafiə edir. O başa düşür ki, bu patriarxal, vəhşiləşmiş cəmiyyətdən qızını ərə verməklə xilas edəcək. O da o cəmiyyətin üzvüdür və başa düşür ki, bu cəmiyyət zorlayan insanlardan daha qəddar ola bilər. Onlar başlasalar müdafiəyə, qanunlara muraciət etsələr təhlükə var ki, ata və qızı qınaq obyektinə çevriləcəklər və orda həyatları mümkünsüz ola bilər. Ilk öncə bu qızı dövlət orqanları müdafiə etməli idilər. Idealda o rayona Ailə, qadın və uşaq problemləri üzrə dövlət komitəsinin nümayəndələri getməli idi, Daxili İşlərNazirliyi bu işi xüsusi nəzarətə götürməliydi, qızı xəstəxanada yerləşdirməli, psixoloqla işləməli idi ki, sağlamlığında problemləri olmasın. Amma biz bunu görmədik, dövlət strukturları özlərini qanun keşikçisi kimi yox daha çox patriarxal adət-ənənələrin müdafieçiləri kimi çıxış etdilər. Bu isə yenə də cezasızlıq sindromuna gətirib çıxarda bilər və ölkədə zorlamaların sayı arta bilər.

- Adətən Azərbaycanda zorlanmış qızlar elə zorlayanlara ərə verilir. Burda mentalitetin rolu böyükdür. Və buna hər kəs göz yumur. Bunun qarşısını necə almaq olar?

Ilk öncə bu məsələlərlə dövlət məşğul olmalıdır. Ölkə bir neçə beynəlxalq konvensiyalara qoşulub, dövlət öhdəlik götürüb beynəlxalq təşkilatların garşısında ki bütün qanun pozuntuları ilə, diskriminasiya ilə mübarizə aparacaq. Və əgər ölkədə hər hansı qadının hüquqlarının pozulmasına amillər varsa, adi bir əadət-ənənə, dövlət birbaşa məsuliyyət daşıyır və bununla mübarizə aparmalıdır. Və ən vacibi, QHT -lərin fəaliyyəti bərpa olunmalıdır. Qadın QHT-ləri ölkədə çox işlər görüb, bəzən dövlət strukturlarının görməli olduğu işləri də öz boynuna götürürdü. Bir neçə sahələrdə uğurlar əldə etmişdilər. Bu gun isə qadın QHT-ləri demək olar ki, yoxdur, bu isə o deməkdir ki, qadın problemi həll olunmur və biz irəli addım atmaqdansa, geriyə dönürük.

- Belə bir hadisə Çexiyada baş versəydi nə baş verərdi? Bu vəziyyətdə hökumət, cəmiyyət, ailə orda hansı addımlar atardılar?

- Ailələr müxtəlif olur. Insanların psixoloji vəziyyəti də. Fakt deyil ki, uşaq mütləq gəlib öz valideyninə bu haqda danışacaqdı. Praktika göstərir ki, uşaqlar zorlama haqda öz yaxınlarına danışmağa qorxurlar, utanırlar. Amma əgər bu faktı valideynlər, məktəb, qonşular bilsə, dərhal polisə məlumat verəcəklər. Çexiyada yaşayanlar polisden qorxmur, bilir ki, rüşvət yox, və ancaq qanunlar işləyəcək. Cəmiyyət bu məsələyə reaksiya verəcək. Məsələn, bu yaxında Çex KIV-i çox müzakirə etdi ki, niyə 16 yaşlı qız ana olub, bu onun bir neçə hüquqları nınpozulmasə deməkdir. Çexiyada qadınlar üçün bir neçə QHT- lər var, sığınacaqlar var. Və onlar həm Avropa Ittifaqı tərəfindən, həm də ölkənin nazirlikləri və ya bələdiyyə tərəfindən dəstəklənə bilər.

- Ümumiyyətlə, Azərbaycan kimi ölkələrdə belə halların qarşısını almaq üçün nəyə ehtiyac var?

- Burda bir neçə amil var. Əgər hər hansı problemlərə qarşı mübarizə aparılacaqsa, mütləq araşdırma aparılmalıdır və səbəbləri, təklifləri dövlət qurumlarına və vətəndaş cəmiyyətinə təqdim olunmalıdır. Strateji plan hazirlanmalıdır və bütün dövlət qurumları bu mübarizəyə qoşulmalıdır - Təhsil nazirliyi, Səhiyyə, DIN, müxtəlif komitələr və s. Ölkədə QHT- lərə yaşıl işıq yandırılmalıdır. Onlar yenidən başlamalıdır layihələri həyata keçirməyə. QHT-siz qadınlara qarşı edilən zorakılıqlaı mübarizə aparmaq mümkün deyil. Insanlar məlumatsız, informasiyasız, qanunların işləməməsindən, cəzasızlıqdan qəddarlaşır və qadınlara qarşı zorakılıq artır.

- Sizcə, bu halların qarşısını almaq üçün hansı cəza növlərindən istifadə oluna bilər? Və ya həmin qadınların cəmiyyəti inteqrasiyası, reabilitasiyası üçün hansı addımlar atılmalıdır?

- Əvvəllər ölkədə ailədə döyülmələr cinayet kimi qəbul olunurdu, yəni cinayət işi qaldırılırdı və cinayətkarı həbs gözləyə bilərdi. Məsələn, Türkiyədə ailədə döyülmə faktı daha sərt cəzalandırılır, nəinki küçədəki mübahisələr. Orda hesab olunur ki, insanlar ailədə daha çox psixoloji təzyiqə məruz qalır, daha təhlükəlidir. Ona görə də cəza sərt olmalıdır. Azərbaycanda isə əksinə oldu. Ailə zorakılığı dekriminallaşdi, inzibati cəza oldu və demək olar ki, cəzalar tətbiq olunmur. Cərimə bu cür cinayətlərdə cəza hesab oluna bilməz. Ona görə də ehtiyac var ki, ailədə fiziki zorakılıqlar cinayət məcəlləsinə qaytarılsın. Inteqrasiya və reabilitasiyalar mütləq lazımdır. Bununla daha çox QHT- lər məşğul olurdu. Bu gün isə bu layihələr keşmişdə qalıb. Bu gün qadın problemi heç kəsi maraqlandırmır. Qadınların müdafiəsinə qalxanlar da azalıb. Belə getsə, fiziki zorakılığa biz şükür edəcəyik və ailələrdə qadınlar daha çox öldürüləcək.