Qanunvericiliyində “xüsusi karantin rejimi” deyə bir anlayış yoxdur

***

-Artıq bir aya yaxındır ki, Azərbaycanda karantin rejimi tətbiq olunub. Əvvəlcə bununla bağlı bəzi qanunlara dəyişiklik edildi, daha sonra karantin rejimi getdikcə sərtləşdirildi. Bu qanunların və eyni zamanda karantin rejimində qoyulan bir çox qaydaların tətbiqinin hüquqi əsası varmı? Bu qərarların qəbulu zamanı Konstitusiyanın müddəaları, bütün qanunvericilik nəzərə alınıbmı?

-Xüsusi karantin rejimi “Sanitariya-epidemioloji salamatlıq haqqında” qanunun 25-ci maddəsinə əsasən tətbiq edilib. Maraqlıdır ki, həmin qanun 1992-ci ildə qəbul edilib, bir neçə dəfə dəyişiklik edilməsinə baxmayaraq, bu günədək qüvvədədir. Qanunun 25-ci maddəsinə əsasən “yoluxucu, parazitar, kütləvi qeyri-yoluxucu xəstəliklərin əmələ gəlməsi, yaxud yayılması təhlükəsi yarandıqda Azərbaycan Respublikasının hökuməti, baş dövlət sanitariya həkimləri özlərinin səlahiyyətləri daxilində müvafiq ərazilərdə və ya obyektlərdə müəyyən olunmuş qaydada xüsusi əmək, təhsil, hərəkət, daşıma şəraiti və rejimləri tətbiq edir”. Mart ayının 24-dən tətbiq edilən xüsusi karantin rejimi sonradan baş nazirin 30 mart 2020-ci il tarixli 120 saylı və 2 aprel 2020-ci il tarixli 124 saylı qərarları ilə daha da sərtləşdirildi.

Xüsusi karantin rejiminin hüquqi əsası kimi istinad edilən qanun maddəsindən də göründüyü kimi, bu rejim “müvafiq ərazilərdə” və ya “obyektlərdə” tətbiq edilə bilər. Hərçənd, indiki karantin rejimi bəlli olduğu kimi, bütün ölkə ərazisində tətbiq edilib ki, bu da sözügedən qanunun tələbi ilə aşkar uyğunsuzluq təşkil edir.

Digər tərəfdən, xüsusi karantin rejiminin yaratdığı məhdudlaşdırmalar və insanların üzərinə qoyduğu əlavə vəzifələr həm Azərbaycan Konstitusiyası, həm də ölkənin qoşulduğu konvensiyalarla aşkar ziddiyyət təşkil edir. Mən xüsusi olaraq, insanların sərbəst hərəkət etmə azadlığına yaranan məhdudiyyətləri nəzərdə tuturam. Konstitusiyanın 28-ci maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan hər kəs sərbəst hərəkət edə bilər, özünə yaşayış yeri seçə bilər və ölkə  ərazisindən kənara gedə bilər. İnsan hüquq və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasının 4 saylı protokolunun 2-ci maddəsində də insanların sərbəst hərəkəti nəzərdə tutulub və hüquqa ictimai asayiş, ictimai qaydanı, sağlamlığı yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan məhdudiyyətlərin tətbiq edilə biləcəyi qeyd edilib.

Düzdür, burada sağlamlığın qorunması qanuni məqsəd kimi görünə bilər, amma qoyulan məhdudiyyətlərin “qanunla nəzərdə tutulduğunu” deyə bilmərik.

- Bir çox hüquqşünas hazırda tətbiq olunan sərt karantin rejiminin qaydalarını fövqəladə vəziyyətlə eyniləşdirir. Əgər belədirsə, niyə elə fövqəladə vəziyyət elan olunmadı? Nədir hökuməti fövqəladə vəziyyət elan etməkdən çəkindirən?

-Əvvəla, Azərbaycan qanunvericiliyində “xüsusi karantin rejimi” deyə bir anlayış yoxdur. Bu rejim əlamətlərinə və yaratdığı xüsusi hüquqi nəticələrə görə daha çox fövqəladə vəziyyətə bənzəyir. Hamı kimi mənim də gözləntim Konstitusiyanın 112-ci maddəsinə və “Fövqəladə vəziyyət haqqında” qanunun tələblərinə uyğun olaraq pandemiyayla bağlı ölkədə fövqəladə vəziyyətin elan edilməsi idi. Yalnız belədə indi həyata keçirilən tədbirlər və müvəqqəti məhdudiyyətlər legitim xarakter daşıya bilərdi. Təbii fəlakətlər, epidemiyalar, böyük ekoloji və başqa qəzalar baş verdikdə, habelə ölkənin ərazi bütövlüyünün pozulmasına, dövlətə qarşı qiyama və ya dövlət çevrilişinə yönəldilən hərəkətlər edildikdə, zorakılıqla müşayiət olunan kütləvi iğtişaşlar yarandıqda və s. fövqəladə hallarda hüquq və azadlıqların normal hallara nisbətən daha çox məhdudlaşdırılmasına icazə verilir. Belədə isə “zərurət halı” nəzəriyyəsinə görə, qüvvədə olan hüquq sistemindən asılı olmayaraq hüquq və azadlıqlar geniş şəkildə məhdudlaşdırılır. Fövqəladə vəziyyətin elan edilməməsinin səbəbləri barədə konkret və qəti bir fikir söyləmək çətindir, ancaq hansısa mülahizələr irəli sürmək olar. Qanunun tələbinə görə, fövqəladə vəziyyət zamanı, eləcə də fövqəladə vəziyyət ləğv edildikdən sonrakı 3 ay ərzində bir sıra siyasi tədbirlər  -  referendum və ya seçkilər keçirilə bilməz. Ola bilsin bu istiqamətdə bilmədiyimiz hansısa planlar var. Eyni zamanda, fövqəladə vəziyyətin qüvvədə olduğu müddətdə bütün hüquqi və fiziki şəxslərin əmlak və sosial hüquqlarının geniş təminatları da nəzərdə tutulur. Ehtimal olunan səbəblər sırasında hökumətin bu öhdəlikdən qaçınması da ola bilər. Başqa bir versiya ağıla gəlmir.

-Karantin rejimi tətbiq olunandan bir çox insan cərimələnir və ya inzibati həbslərə məhkum edilir. Bunun qanuni və hüquqi əsası varmı? Əsasən də həbs olunanlara baxdıqda belə bir təəssürat yaranır ki, daha çox müxalif fəallar karantin rejimini pozma ittihamı ilə həbs olunur. Bu, nə deməkdir? Bir çoxları deyir ki, hökumət karantin rejimindən öz siyasi məqsədləri üçün istifadə edir və müxalifət üzvlərini həbs etdirir. Əgər deyilənlər doğrudursa, hökumət bunu indi niyə edir? Məqsəd nə ola bilər?

-Karantin rejiminin pozulması iddiaları ilə bağlı inzibati və cinayət məsuliyyətinə cəlb edilənlərin sayı hər gün həndəsi silsilə ilə artır və artıq söhbət on minlərlə insandan gedir. O ki qaldı təqibə məruz qalan siyasi fəallara, inzibati həbs edilən 3 müxalif fəalın işiylə tanışam. Bunlar “Azadlıq” qəzetinin direktoru və AXCP üzvü Faiq Əmirli, AXCP Ali Məclisinin üzvü Anar Məlikov və ADR hərəkatının fəalı Vəfadar Əliyevin işləridir. Koronavirus infeksiyasının Azərbaycan Respublikasının ərazisində geniş yayılmasının qarşısının alınmasına dair əlavə tədbirlər haqqında Nazirlər Kabinetinin 2 aprel 2020-ci il tarixli qərarına əsasən bəzi şəxslər istisna olmaqla yaşayış yerini tərk etmək üçün icazə sistemi tətbiq edilib, bu məqsədlə 8103 nömrəsinə SMS məlumat göndərmək qaydası müəyyən edilib. Həmin qərarın 1.1.11-ci maddəsinə əsasən kütləvi informasiya vasitələrinin əməkdaşlarının xidməti vəsiqələri və ya iş yeri barədə arayış əsasında sərbəst hərəkət etmələrinə yol verilib. Faiq Əmirlini yaşadığı evin yaxınlığından tutub aparıblar, o, polisdə və məhkəmədə “Azadlıq” qəzetinin direktoru, başqa sözlə, jurnalist olduğunu bildirib, yaşayış yerini tərk etmək üçün icazə sisteminin ona aid olunmadığını deyib. Ancaq polis əməkdaşları kimi, məhkəmə də onun həqiqətən də jurnalist olub-olmaması və “Azadlıq” qəzetində işləyib-işlməməsi barədə dediklərini yoxlamayıb. Yəni, polis və məhkəmə Faiqin jurnalist olması faktını nəinki araşdırıb, ümumiyyətlə belə bir həvəs, istək nümayiş etdirməyib və o nəticədə 1 ay müddətinə inzibati həbs edilib. Halbuki, elə onun barəsində inzibati həbs qərarı çıxaran Səbayel Rayon Məhkəməsi 2017-ci ilin iyul ayında çıxardığı hökmlə Faiq Əmirlini məhz “Azadlıq” qəzetinin direktoru olması əsası ilə Cinayət Məcəlləsinin 213.1-ci (xeyli miqdarda vergidən yayınma) və 308-ci (vəzifə səlahiyyətindən sui-istifadə) maddələri ilə 3 il 3 ay müddətinə azadlıqdan məhrum edib və 39 min manat cərimə cəzasına məhkum edib. Bu, nə ikili standartdır, anlamaq olmur.

Və yaxud Vəfadar Əliyevlə bağlı tərtib edilmiş inzibati xəta protokolunda qeyd edilib ki, xidmət aparan polislər onu yaşadığı binanın həyətində görüblər və ondan xüsusi karantin rejimi ilə bağlı yaşayış yerini tərk etməsinə rəsmi icazəsinin olub-olmamasını soruşublar, şəxsiyyətini təsdiq edən sənəd istəyiblər. Lakin o, rəsmi icazəsinin və şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin üzərində olmadığını bildirib. Sonra onu polis bölməsinə dəvət edəndə, polis əməkdaşları ilə kobud rəftar edib, onların ünvanına xoşagəlməz ifadələr işlədib və bölməyə getməkdən yayınmaq istəyib. Və bütün bunlardan sonra onu bölməyə aparıb, polisin qanuni tələbinə tabe olmaması barədə inzibati xəta protokolu tərtib ediblər. Halbuki, adi məntiq və qanun tələb edirdi ki, Vəfadar Əliyevin barəsində İXM-nin polisin qanuni tələbinə tabe olmama maddəsi (535.1) ilə deyil, 211-ci maddəsi ilə inzibati tənbeh tədbiri tətbiq edilsin.

Başqa bir misal. AXCP Ali Məclisinin üzvü Anar Məlikovun barəsində Cəlilabad Rayon Məhkəməsinin çıxardığı qərarda yazılır ki, o, martın 18-də Facebook sosial şəbəkəsində karantin dövrü ilə bağlı yalan məlumatlar yayaraq əhali arasında çaşqınlıq yaradıb. Əvvəla, karantin rejimi martın 24-dən tətbiq edilib, ikincisi, sosial şəbəkədə yazılan hər hansı tənqidi status epidemiya əleyhinə rejimi necə poza bilər? 

Digər tərəfdən, hər üç şəxslə bağlı məhkəmə qərarlarında nəyə görə inzibati tənbeh olunduqları maddələrin sanksiyasında nəzərdə tutulmuş sanksiyanın ən yuxarı həddinin  - 1 ay və yaxud yaxşı halda 10 gün müddətinə inzibati həbsin tətbiq edilməsi əsaslandırılmayıb. Hətta ehtimal etsək ki, onların əməlində inzibati xətanın tərkib əlamətləri vardı, inzibati tənbehin məqsədinə cərimə ilə də çatmaq olardı.  Necə deyərlər, dosta hər şey, düşmənə qanun!

Bu üç nümunəni gətirməkdə məqsədim, real situasiyanı və karantin rejiminin iddia edilən pozuntularına görə məhkəmə praktikasının hansı vəziyyətdə olmasını göstərməkdir. Belə qərarları oxuyanda, sizin sualın ikinci hissəsində dediyiniz fikirləri təsdiq etməkdən başqa yol qalmır.

-Karantin rejimində alınmış qərarlardan biri də işsiz, işini itirmiş, gündəlik qazancından məhrum olmuş vətəndaşlara müavinətlərin verilməsi məsələsidir ki, bu qərarın sərtliyi və əlçatımlı olmaması müzakirə obyektinə çevrilib. Məsələn, pay torpaqları olanlara və ya hansısa bir formada müavinət alan, ailənin bir üzvü işləyən vətəndaşlara bu müavinətlər verilmir. Belə bir qaydaların qəbul olunmasının hüquqi və qanuni əsasları varmı?

-“Məşğulluq haqqında” qanuna görə, işsiz o şəxslər hesab edilir ki, onların işi və qazancı olmasın, işə başlamağa hazır olsun, ancaq iş tapa bilməyib, işsiz kimi qeydiyyata alınsın və üstəlik də əmək qabiliyyətli yaşda olsun. Maraqlıdır ki, həmin qanunda mülkiyyətində kənd təsərrüfatına yararlı torpaq payı olanlar, ailə kəndli təsərrüfatının üzvləri məşğul şəxslərin siyahısında verilir. Həmin şəxslərə müavinətin verilməməsinin qanuni əsası da buradan qaynaqlanır. Ancaq hər hansı şəxsin mülkiyyətində pay torpağının olması, hələ onun məşğul şəxs olması anlamına gəlməməlidir. Həmin pay torpaqlarını əkib-becərmək üçün maliyyə vəsaiti, kənd təsərrüfatı avadanlıqları və s. lazımdır. Mülkiyyətində pay torpaqları olan, amma işsiz olan o qədər insan var ki. Təkcə torpağa malik olma faktı işsiz hesab edilməmək üçün yetərli hesab edilə bilməz.     Ümid edək ki, nə vaxtsa “Məşğulluq haqqında” qanunun bu maddəsinin yaratdığı problemləri nəzərə alıb, dəyişiklik edəcəklər. Yox, bunda israr edirlərsə, onda dövlətin məşğulluq sahəsində vəzifələri davamlı həyata keçirilməli, fərdi qaydada sahibkarlığın və əmək fəaliyyətinin təşkilinə və inkişafına, çevik iş rejiminin tətbiqinin həvəsləndirilməsinə yönəldilən maliyyə-kredit, sığorta, investisiya və vergi siyasəti tədbirləri reallaşdırılmalıdır.

“Koronavirus (COVID-19) pandemiyası dövründə xüsusi karantin rejiminin tətbiq olunması ilə əlaqədar işsiz kimi qeydiyyatda olan şəxslərə birdəfəlik ödəmənin verilməsi şərtləri və qaydası”nın təsdiq edilməsi barədə baş nazirin 7 aprel 2020-ci il tarixli qərarının ünvanlı dövlət sosial yardımı alan ailələrin üzvlərinə, əmək pensiyaçılarına, aylıq müavinət və təqaüd alanlara, özünüməşğulluğun təşkili proqramı çərçivəsində əmlak verilmiş şəxslərə, işsizlikdən sığorta ödənişi alanlara və s. şamil edilməməsi də indiki ağır iqtisadi duruma adekvat deyil. Eyni fikri birdəfəlik ödəmənin yalnız ailə üzvlərindən (ər və ya arvad) birinə ödənilməsi barədə də söyləyə bilərik.

-Çaşqınlıq yaradan məsələlərdən biri də jurnalistlərin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Hətta qaydalarda KİV nümayəndələrinin fəaliyyətinə imkan verilsə də sonradan bu fəaliyyət üçün icazə tələb olundu. Əmək müqaviləsi olmayan jurnalistlərin fəaliyyəti çətinləşdirildi. Bu, media azadlığına zidd deyilmi?

-Nazirlər Kabinetinin 2 aprel 2020-ci il tarixli qərarına əsasən kütləvi informasiya vasitələri əməkdaşlarının xidməti vəsiqələri və ya iş yeri barədə arayış əsasında sərbəst hərəkət etmələrinə yol verilib. “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” qanunun tələbinə görə, jurnalist statusu kütləvi informasiya vasitəsinin məlumat toplamaq, hazırlamaq, redaktə və istehsal etməklə məşğul olan ştatlı və ştatdankənar müxbirlərinə aid edilir. Sözügedən qərarda nəzərdə tutulmasa da sonradan Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargah bu imtiyazı yalnız xidmət müqaviləsi ilə hansısa KİV-ə aid olan şəxslərə aid edilməklə bağlı xəbərdarlıq etdi. Əvvəla, hər hansı şəxsin əmək və ya xidməti  müqavilə ilə çalışmaq istəyi onun iradə sərbəstliyi əsasında seçiminə bağlıdır. Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyinə görə, hər hansı müqavilə bağlamaq və həmin müqavilənin şərtlərini müəyyənləşdirmək tərəflərin müstəsna hüququdur, fiziki və hüquqi şəxslər azad surətdə müqavilələr bağlaya və bu müqavilələrin məzmununu müəyyənləşdirə bilərlər. Jurnalistin əməkdaşlıq etdiyi KİV redaksiyası ilə əmək və yaxud mülki müqavilə bağlamaq və həmin müqavilənin şərtlərini öz istəklərinə uyğun olaraq razılaşdırmaq hüququ var.

Yeri gəlmişkən, jurnalist statusu təkcə ölkədə qeydiyyata alınan KİV əməkdaşlarına aid edilə, onlarla məhdudlaşdırıla bilməz, o cümlədən qeydiyyata alınmayan İnternet televiziyaları və sayt əməkdaşlarına, yaxud da tamamilə sərbəst fəaliyyət göstərən blogerlərə də aiddir. 

Bu səbəbdən də Operativ Qərargahın belə bir xəbərdarlığı yersiz və qanunaziddir, Konstitusiyanın 50-ci maddəsi (məlumat azadlığı), Avropa Konvensiyasının 10-cu maddəsi (ifadə azadlığı) və digər sahəvi qanunlarla ziddiyyət təşkil edir. Ona görə də əmək və ya xidməti müqavilənin olmasından asılı olmayaraq, jurnalistlərin peşə fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə şərait yaradılmalı, onların istədiyi məlumatı toplamasına, hazırlamasına və yaymasına hər hansı məhddiyyət qoyulmamalı və ya maneçilik törədilməməlidir.

-Belə zamanlarda gözlənilmədən gəlmiş pandemiya dövründə hökumət Konstitusiyaya, Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğun hansı hüquqi və qanuni qaydalar tətbiq etməli idi ki, narazılıqlar yaranmasın?

-Yeganə qanuni addım fövqəladə vəziyyətin elan edilməsi idi. Belə olan halda həyata keçirilən tədbirlər və müvəqqəti məhdudiyyətlərə də hər hansı haqq qazandırmaq olardı. Konstitusiyanın 112-ci maddəsini məhz bunu tələb edirdi. Eyni zamanda Avropa Konvensiyasının 15-ci maddəsinə əsasən müharibə və ya millətin həyatını təhdid edən digər fövqəladə hallar zamanı Konvensiyanın təsiri altında olan dövlətlərdən hər hansı biri onun beynəlxalq hüquqa müvafiq digər öhdəliklərinə zidd olmamaq şərti ilə, yalnız vəziyyətin fövqəladəliyinin şərtləndirə biləcəyi səviyyədə bu Konvensiya üzrə öhdəliklərinə uyğun olmayan tədbirlər görə bilər, öhdəliklərindən geri çəkilə bilər. İnsanların hərəkət sərbəstliyinə qoyulan misli görünməmiş məhdudiyyətlər, rayon və şəhərlər arasında kommunikasiyanın xırda istisnalarla tamamilə dayandırılması, nəqliyyat vasitələrinin hərəkətinin məhdudlaşdırılması və onların vaxtaşırı yoxlanmalara məruz qalması, vətəndaşların şəxsiyyətini təsdiq edən sənədlərin yoxlanması və s. tədbirlər məhz bu halda legitim ola bilərdi, insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının tam və ya qismən müvəqqəti məhdudlaşdırılması çoxsaylı suallar və yaxud da problemlər yaratmazdı.-0-