Talış dili harada tədris edilməlidir?

Lənkəran Dövlət Universitetinin (LDU) rektoru Natiq İbrahimov AzEdu.az təhsil portalının müxbiri ilə söhbətində bildirib ki,  LDU-da Talış dilinin tədrisi dayandırılıb, çünki  tələbələrin  valideynləri  hesab edirlər ki, universitetdə  tədris yükü onsuz da  çoxdur və  övladlarının bu dili evdə öyrənməsi daha məqbuldur. 

Hüquq müdafiəçisi, “Tolışi sədo” qəzetinin baş redaktoru, riyaziyyat  elmləri üzrə  fəlsəfə doktoru Hilal Məmmədov  Lənkəran Dövlət Universiteti  rektorunun dəlilləri ilə razılaşmayaraq Turan İnformasiya Agentliyinə  müsahibəsində  öz mövqeyini əsaslandırmağa  çalışıb.

Sual: Lənkəran Dövlət Universitetində ya digər təlim-tədris və elm ocaqlarında nə vaxtsa talış dilinin və digər azlıqda qalan xalqların dillərinin tədqiqi və bu dillərin tədrisi ilə bağlı ixtisaslı kadrlar hazırlayacaq kafedralar, şöbələr mövcud olmuşdurmu?

Cavab: Bildiyimiz kimi, ötən əsrin 30-cu sovet illərində azlıqda qalan bir çox digər xalqlar kimi, talışlar da tədricən ana dillərində təhsilə keçmiş və yalnız ibtidai siniflərdə deyil, yuxarı siniflərdə də əksər fənnlər əsasən talışca tədris edilmişdir. Məhz ilk sovet illərində yaradılmış Lənkəran Talış Pedaqoji Texnikumunun əsas vəzifəsi də milli müəllim kadrlarının hazırlanması idi. Təəssüflər olsun ki, bir çox məlum səbəblərdən, 1938/39-cu illərdən bu xeyli mühüm işə son qoyuldu. Nəhayət 50 ildən sonra, keçən əsrin “yenidənqurma”(1985-1991) illərində digər sovet ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycan SSR-də də cərəyan etmiş milli-etnik proseslərin əsas mahiyyətini yerli xalqların milli-mədəni hüquqlarının bərpası ilə bağlı problemlər təşkil edirdi. O vaxtlar bir çox tanınmış talış ziyalıları, şair və yazarlar, alim və professorlar da bu milli-etnik oyanışın fədakar iştirakçıları idilər. Elə özümüz də 1981/82-1986-cı illərdə dünyanın nüfuzlu riyaziyyat elmi məktəbi hesab edilən SSSR EA-nın V.A.Steklov adına Riyaziyyat İnstitutunun aspirantı olduğumuz və vaxtında da orada müdafiə etmiş ən gənc azərbaycanlı alimi kimi, Moskvada ikən, milli dirçəliş hərəkatına qoşulduq və ana dilimizdə bir çox qəzet və kitabların dərcinə də nail olduq. Hətta vaxtı təyin edilmiş növbəti doktorluq dissertasiyanın müdafiəsini də təxirə salıb Bakıya qayıtdıq və demək olar ki, o vaxtların əksər fədakar tələbə və gənclərini, talış ziyalılarını, şair və yazarlarını, alim və professorlarını tərkibində birləşdirən (sonralar AXBP kimi rəsmən qeydiyyata alınmış) Azərbaycan Talış Xalq Partiyasını (ATXP) yaratdıq. Məhz “Yenidənqurmanın” ilk günlərindən, Sovet rəhbərliyindən əsas tələblərimiz - Talış regionumuzda ali məktəblərin və talış dilinin tədqiqi və tədrisi ilə bağlı müvafiq fakültə və kafedralarının açılmasına; Talış Pedaqoji Texnikumunun bərpasına; orada və zonamızın bütün orta təhsil məktəblərində “talış dili” fənninin tədrisi və təhsilinə və i.a. islahatlara nail olmaq idi. Nəhayət ki, partiyamızın, RTMM-nin, “Avesta” və digər bir çox talış cəmiyyətlərinin, alim və professorların birgə səyi ilə AzSSR Nazirlər Kabinetinin 1991-ci ilin sentyabr qərarıyla ölkənin baş universitetinin -S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin Lənkəran filialının açılışına nail olduq. Azərbaycanın müsəqilliyindən sonra isə bu Universitet dövlət statuslu müstəqil Ali Məktəb kimi fəaliyyətə başladı və ilk rektoru da istiqlalçı deputat, prof.Hacıbaba Əzimov təyin edildi.

Xeyli təəssüflər olsun ki, qismən də olsa, sovet illərində reallaşdırılmış bir çox arzularımıza (Respublika Talış Mədəniyyət Mərkəzinin (RTMM) və “Tolışi Sədo” qəzetin təsisi, məktəblərdə talış dilinin tədrisinə başlanılması (1990), ADU-nun Lənkəran filialının açılışı, Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunda talış dili və d. etnik dillərin tədqiqi şöbəsinin açılması, Astaranın Pensər kənd orta məktəbinə Z.Əhmədzadə adının verilməsi (1989/90) və s. ) yetişsək də, “müstəqillikdən” sonra tədricən müvafiq dövlət və təhlükəsizlik orqanları tərəfindən sıxışdırıldıq, hədsiz təqib-təzyiqlərə məruz qaldıq… Hətta min bir çətinliklə təsdiqinə nail olduğumuz Əbülfəz Elçibəyin xeyli dəyərli “Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında FƏRMANı”(Bakı şəhəri, 16 sentyabr 1992-ci il,№ 212), və “1 ay ərzində icrası” tələb edilən mühüm müddəaları bu günəcən nəinki reallaşmadı, əksinə, sonralar (əsasən də 1993-ci ilin məlum avqust hadisələrini bəhanə gətirərək) fərmanın tələblərini dillərinə gətirənlər belə etnik “separatizm”də suçlanıb, hər cür təqib-təzyiqlərlə, bu və ya digər saxta ittihamlı həbslərlə üzləşdilər və təəssüf ki, şiddət bu günəcən də davam etməkdədir…

Qaldı ki, Lənkəran Dövlət Universitetinin hal-hazırdakı rektorunun açıqlamasına, güman ki, onun bu və digər deyilənlər barədə kifayət qədər ətraflı və səhih məlumatları yoxdur. Belə ki, həqiqətən də qısa bir vaxt ərzində Universitetin tədris planına maqistr səviyyədə “Milli azlıqların dili" ixtisası daxil edilsə də və talış dilinin, folklorunun və ədəbiyyatının tədqiqi ilə bağlı müəyyən kurs və diplom işləri, namizədlik və doktorluq disssertasiyaları (prof.Əbülfəz Rəcəbovun rəhbərliyilə Əlirza Əliyev, prof.Yadulla Ağazadə, dr.Elman Mirzəyev və 2-3 d.) hazırlansa da, prof.Maqsud Məmmədovun universitetin ilk illərində (1993-95) tələbələr qarşısında özünün, prof.B.V.Millerin “Talışskiy yazık”, dr.Əvəz Sadıqovun və d.-nin tərtib etdikləti “Talış dili”nə aid elmi məqalə və monoqrafiyalarından dəyərli mühazirələr oxunsa da, bununla belə, nə ilk, nə sonrakı üç rektorların rəhbərlik dövrlərində konkret olaraq orta və ali təhsil məktəbləri üçün Talış dilinin , folklor, ədəbiyyat və tarixinin tədqiqi və tədrisinə dair elmi işçilər ya müəllim kadrlarını hazırlayacaq heç bir müstəqil fakültə ya kafedra mövcud olmamışdır. Əfsuslar olsun ki, zonamızın heç bir kollecində də bu dil tədris və tədqiq olunmamış və müvafiq kadrlar da hazırlanmamışdır.

Sual: Universitetin rektoru Natiq İbrahimov qeyd etdiyiniz bəzi addımların sonralar dayandırılmasının səbəbini belə izah edir:
“…onun (Talışın., red) nə əlifbası, nə də dərsliyi tərtib edildi. Bu istiqamətdə işçi qurupunun yaradılmasına baxmayaraq proses baş tutmadı. Çünki vətəndaşlar bu fənnin tədrisini istəmədilər. Məlumata əsasən, valideynlər övladlarının talış dilinin tədrisi ilə yüklənməsinin tərəfdarı deyillər. Onlar uşaqlarının bu dili evdə öyrənməsinin daha məqbul olduğunu qeyd ediblər. Ona görə də bu dilin tədrisinə fasilə verilib”. Rektorun bu fikrinə münasibətiniz?

Cavab:  Doğrusu, Natiq müəllimin heç bir elmi, hüquqi, məntiqi əsaslara söykənməyən bu səhv açıqlamasına mətəl qalmamaq olmur: əvvala, hələm 1989-90-ci sovet illərində “Talış əlifbası” tərtib edilmiş, 1-4-ci siniflər üçün müvafiq dərs vəsaitləri və dərs bölgüsü proqramları (1990., prof.K.Kərimov), 2006-cı ildə isə son “Tolışə zıvon” (“Talış dili”) dərslikləri ölkəmizin bir çox görkəmli dilşünas və filoloq alim və professorları (prof. Kərim Kərimov, prof.Əbülfəz Rəcəbov, prof.Yadulla Ağazadə, dr.Novruzəli Məmmədov, dr. Əlirza Əliyev, dr. Elman Mirzəyev, dr. Şahrza Ağayev və d. ) tərəfindən tərtib və çap edilmiş və hal-hazırda 250-yə yaxın məktəbdə (30 minə yaxın şagirdin təhsil aldığı 1700-dən artıq ibtidai siniflərdə) olan-qalan vəsaitlər dərs vəsaiti kimi istifadə olunur və ölkənin bütün mərkəzi, o cümlədən Prezident Kitabxanasında da saxlanılır (dərsliklərin üz nüsxələri müsahibəyə əlavə olunur); O ki qaldı rektorun - “vətəndaşların, o cümlədən, valideyinlərin bu dili (talış., red) tədris yükü hesab edib, məktəblərdə deyil, ev şəraitində öyrənilməsinin tərəfdarı olmalarına”, bu, ən azından, xalqın, onun dili, mədəniyyəti, folkloru və tarixini tədqiq və təbliğ etmiş (o cümlədən, adları yuxarıda qeyd edilmiş) ziyalı və alimlərinin, uşaqların, məktəblilərin, gənc nəslin milli mənlik, özünüdərk hisslərinin təhqirinə və onların haqqlarının pozulmasına yönəlmiş mövgedir. Axı, bu mövzu ilə bağlı olaraq xalq ya ziyalıları arasında nə vaxt belə rəsmi sorğu ya referendum keçirilmişdir? Məgər məktəblərdə orta təhsil, bu və ya digər fənnlər üzrə, o cümlədən, ibtidai siniflərdə “Talış Dili” fənni üzrə (1990-2016/17-cən həftədə 2 saat, 2017/18-dən sonra isə 1 saat dərs olmaqla) tədris məcburi dövlət proqramı deyilmi? Sabah xalq məs. Riyaziyyat, Fizika,Ədəbiyyat ya tədrisi nəzərdə tutulan “Ortaq Türk dili”, “Ortaq Türk tarixi və coğrafiyası” fənnlərini artıq “dərs yükü” hesab edib, “ev şəraitində” təhsilini tələb etsə, dövlət bu “xalq istəyinə” getməlidirmi?
Məgər ev şəraitində ana dilindən istifadə ilə - bu dilin qrammatikasının, ədəbiyyatının, folklorunun, tarixinin elmi-pedaqoji səviyyədə öyrədilməsinə nail olmaq olarmı? Belə bir mənasız məntiqlə, ailələrində Azərbaycan dilində danışan uşaqlara məktəbdə “Azərbaycan dili” fənninin keçirilməsinə nə ehtiyac?!
Digər tərəfdən, lap tutaq ki, xalq həqiqətən də öz ana dilinə, tarixinə, folklor və mədəniyyətinə tamamilə biganə qalıb, lap zamanın tələbilə könüllü şəkildə “özgələşməyə”(məs., talışlar ya qohumdilli tatlar kimi “türkləşməyə”) meyillidir və öz ana dilində tədris və təhsilin də əleyhinədir. Bəs, bu halda, xalqın önündə gedəcək alim və ziyalıları da onlara qoşulub “özgələşməli” və nəticədə, Allahın əmanətinə, yəni, hər bir xalqa bəxş etdiyi müqəddəs dilə xəyanətmi etməlidir? Bu suala Azərbaycanın görkəmli maarifpərvər oğlu, “Əkinçi” adlı ilk mətbu orqanının təsisçisi Həsən bəy Zərdabinin (1842-1907) sözlərilə cavab vermək istərdik: “Ay mollalarımız, ay yazıçılarımız, siz tanrı, insaf edib gözlərinizi açıb camaata bir tamaşa edin. Camaat türkləşib, əldən gedib, siz ki, onların çobanı hesab olunursunuz, siz də onların dalıncan getməyiniz eyni səlahdır. Siz camaatdan aralanıb dil davası etməyinizdən bir şey olmaz. Camaat ki, olmadı siz də yox hesabındasınız”(“Həyat” qəzeti №12, 13 yanvar 1906-cı il)
Yeri gəlmişkən, keçmiş Təhsil Naziri, hal-hazırda AMEA-nın Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru, prof.Misir Mərdənovun bu yaxınlarda, əslində Azərbaycanda yaşayan bütün xalqlara aid ediləcək, məktəblərdə “Ana dili”nin təhsili və tədrisi ilə bağlı aşağıdakı xeyli dəyərli açiqlamasını da Natiq müəllimin nəzərinə çatdırmaq istərdik: “Uşaq ilk təhsilini doğma ana dilində almalıdır, bunun niyəsi yoxdur. Ana dilində təhsil almayan uşaq təkcə dilindən deyil, folklorundan, mədəniyyətindən, milli kimliyindən uzaq düşür!”.

Sual: Natiq İbrahimovun, - “Əgər təlabat olarsa, talış dilinin tədrisi bərpa edilə bilər. Regional təhsil idarəsi tərəfindən araşdırma aparılır. Onlar bu istiqamətdə kadra hazırlığına ehtiyac olduğunu bilsələr, ibtidai sinif müəllimliyi üzrə bu fənnin tədrisini bərpa edə bilərik. Belə olan halda talış dili dərsliyinin tərtib edilməsi şərtdir”, fikrinə münasibətiniz?

Cavab: Yuxarıda deyilənlərə qismən cavab verdik. Bununla belə, bir daha təkrar və əlavə etmək istərdik ki, Talış mahalı üzrə, 250 məktəbin 1700 ibtidai sinif müəllimlərindən bircə nəfərinin də olsa “Talış dili” fənni üzrə professional biliyi və ali təhsili yoxdur və əslində təhsil proqramına daxil edilmiş bu həftəlik “1 saat” dərs yükü də “başdansovdu” aparılır və çox vaxt digər fənnlərlə əvəzlənir. Odur ki, rektora tövsiyyə edərdik ki, “Reqional təhsil idarəsinin” formal araşdırmalarını və formal nəticələrini gözləmədən, səlahiyyətinə tam müvafiq olaraq, Universitetin Elmi-pedaqoji Şurasında bu problemi (“Talış dili” fakültəsinin və müvafiq digər kafedraların yaradılmasını) müzakirəyə çıxardaraq, qəbul edilmiş qərarla Təhsil Nazirliyi qarşısında Lənkəran Dövlət Universitetində “Talış dili” fakültəsinin, “Talış ədəbiyyatı və folkloru”, Talışın tarixi, etnoqrafiyası, arxeologiyası, coğrafiyası və i.a. sahələri üzrə müvafiq kafedraların açılması ilə bağlı vəsatət qaldırsın; neçə illərdir ki, nəşriyyatda yatıb qalmış və naməlum səbəblərdən hələ də çap edilməyən yeni “Talış dili” dərsliklərinin işıq üzü görməsindən ötrü əlindən gələni əsigəməsin; Lənkəran Dövlət Universitetində Talışın dili, folkloru,mədəniyyəti, tarixi və d. sahələrinə ya zonanın görkəmli tarixi şəxsiyyətlərinə həsr edilmiş (heç olmazsa respublika səviyyəli) elmi konfransların keçirilməsinə; Müəllimlər, elmi işçilər, tələbə və gənclər arasında bu mövzularda müxtəlif elmi seminarların, müşavirələrin və olimpiadaların təşkilinə və i.a. bu kimi xoşməramlı tədbirlərin keçirilməsinə cəhdlər etsin…

Prof.Natiq İbrahimov məhz belə cəsarətli addımları atacağı təqdirdə, bir vaxtlar (bu yolda hədsiz əziyyətlər çəkmiş, təqib, təzyiq və repressiyalara belə baxmayaraq) Talış diyarının və xalqının milli-mədəni tərəqqisində əvəzsiz xidmətləri olmuş görkəmli pedaqoq və mütəffəkirlər - Mirzə İsmayıl Qasir (1805-1900), Teymur bəy Bayraməlibəyov (1862-1937), prof.Boris Vsevolodoviç Miller (1877-1956), Zülfüqar Əhmədzadə (1898-1942), Müzəffər Nəsirli (1902-1944), türkoloq-folklorşünas prof.Vəli Xuluflu (1894-1937), Azərbaycan SSRin ən gənc maarif komissarı Mamed Cuvarlinski (1902-1937) və onlarla digər şəxsiyyətlər kimi, Azərbaycanın, o cümlədən, Talışın şanlı tarixinə qızıl hərflərlə iz salacaq ziyalılardan olacağına da şəkk etmirik…

P.S. Bəli, xalqların istər dünən, istərsə də bu gün, öz tarixi yurdlarında, məskunlaşdıqları bu və ya digər dövlətlərdə özlərinin ən adi bəşəri -konstitusion və ilahi hüquqlarına sahib çıxmaları naminə mübarizə yolu - həqiqətən də sonu işıqlı, lakin min bir məşəqqətli qaranlıq tuneldən keçidi xatırladır… Amma onu bu “işıqlı sona” yalnız “Danko ürəkli”, heç bir şəxsi ya dünyəvi maraqlara bağlanmayan fədakar öncülləri, Həsən bəy Zərdabinin dililə desək, xalqın önündə gedəcək fədakar “çobanları” çıxarda bilər…

Yeri gəlmişkən, hələm 80-cı illərin Sovet dönəmində qələmə aldığımız bir çox yazılarımızda biz də qarşıdakı bu yolun nə qədər çətin və məşəqqətli olacağını əvvəlcədən bildirmişdik. Məsələn, “Tolış” və d. nəşrlərimizdə xatırlatdığımız kimi, “…şəkk yoxdur ki, bu müvəqqəti “perestoyka” da bitəcək, SSRİ də dağılacaq, digər respublikalarla birgə Azərbaycan da ayrılacaq və daha dəhşətli “repressiyalar” da başlanılacaq, - amma xalqımızın gələcək xoş taleyi naminə özümüzü elə o 30-cu illərin fədakar repressiya qurbanları kimi qurban verməyə hazır olmasaq, bunu bizə nə Xalqımız, nə də Xaliqimiz bağışlamayacaqdır!”

Doğrudan da 1993-ci ilin Lənkərandakı məlum avqust hadisələrindən sonra, bu və ya digər bəhanələrlə, yüzlərlə və minlərlə ziyalılarımız, alim və professorlarımız, tələbə və gənclərimiz, əsgər və zabitlərimiz və d. fədakarlarımız cismən və ruhən məhv edilsə də xalq ölmədi, daha cəsarətli oğul və qızlarını ortaya çıxartdı: 2007-ci ildə yuxarıda qeyd etdiyimiz “Talış Dili” dərsliyinin, “Talış-Azərbaycan-Rus lüğətinin” və Talışa dair bir çox elmi əsərlərin müəllifi, ölkənin professional talışşünas alimi, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun “Roman-German dilləri şöbəsinin” müdiri, “Tolışi Sədo” qəzetinin baş redaktoru dr.Novruzəli Məmmədov saxta ittihamlarla həbs edilib zindanda qətlə yetirildi, daha sonra, Respublika Talış Mədəniyyət Mərkəzinin sədri, prof.Seyfulla Əsədullayev və digər bir çox talış alimləri, tədqiqatçıları, şair və yazarları min əzab-əziyyətlərə düçar oldular və bu kimi təqib-təzyiqlər hələ də davam etməkdədir…Bununla belə, nə xoş halına o Xalqın ki, haqqı naminə mübarizlik ruhu ölməzdir, demək, gec-tez öz haqqlarına sahib də çıxacaqdır!

Bir daha bu müqəddəs yolda cəmi qeyrətli vətən övladlarımıza, o cümlədən, bizə doğma Lənkəran Dövlət Universitetitin fədakar kollektivinə və rəhbərliyinə ən xoş uğurlar diləyirik.