Trump avtoritar ölkələrdə sosial şəbəkələr üzərində nəzarətin gücləsməsinə təkən verir

***

-Xalid bəy, Donald Trampın sosial şəbəkələrə dair sərəncamı bu mövzunu Azərbaycanda da gündəmə gətirib. Milli Məclisdə sosial şəbəkələrlə bağlı müzakirələr aparılır, hökumət rəsmiləri bu məsələyə münasibət bildirirlər. Sizcə, Trampın bu qərarı Azərbaycanda da hakimiyyətə istədiyi formada sosial şəbəkələri tənzimləmək üçün fürsət verəcəkmi?

-Bu məsələdə ABŞ və Azərbaycan təcrübəsi, qanunları arasında müqayisə aparmaq fikirləşmirəm ki, uğurlu olar. Nəzərə almaq lazımdır ki, ABŞ qanunları ifadə azadlığı hüququna kifayət qədər geniş imkanlar tanıyır. ABŞ-ın kommunikasiya etikasını tənzimləyən qanunvericiliyi fərdlərə sosial media şirkətlərinə qarşı həmin platformalardakı böhtan, təhqir, aşağılamalarla bağlı məhkəməyə müraciət etməyi qadağan edir. Yəni, Tvitter, Facebook, YouTube və bu kimi digər şəbəkələr orada yayılmış məzmuna görə məsuliyyət daşımırlar. ABŞ prezidentinin son səs-küylü qərarnaməsi bu durumu dəyişmir. Bu qərar olsa-olsa mövcud kommunikasiya etikası haqda qanunvericiliyin yozumuna yeni çalarlar qata bilmə potensialındadır. Hətta bu, baş versə belə, yəni, sosial media şirkətlərini məhkəməyə vermək imkanı yaransa, ABŞ məhkəmələrinin ifadə azadlığına mühüm önəm verən təcrübəsinə təsir edəcəyini düşünmək inandırıcı deyil. Ümumiyyətlə, bu, ABŞ reallığı baxımından narahatlıq doğuran ola bilər, bizim kimi ölkələr üçünsə yenilik deyil. Bizim ifadə azadlığı hüququ qanunvericiliyimizin sosial media aspekti onsuz da kifayət qədər problemlidir. Son zamanlar qanunvericiliyə bu aspektdə kifayət qədər mürtəce dəyişikliklər edilib. Bütün bunların fövqündə o da vurğulanmalıdır ki, ABŞ, inkişaf etmiş digər ölkələrdən ifadə azadlığı ilə əlaqəli məhdudiyyət potensiallı təşəbbüslərin dilə gətirilməsi, qərarların qəbulu Azərbaycan kimi ölkələri məhdudiyyətləri daha da sərtləşdirməyə ən azı həvəsləndirir. Ancaq unutmamalıyıq ki, Azərbaycan ifadə azadlığı hüququna lazımi dəyəri verən Avropa Şurasının üzvüdür və öhdəliklərinin fonunda bu qurumun standartlarına uymalıdır.

-Azərbaycan hakimiyyət nümayəndələri çıxışlarında sosial şəbəkələri “mənəvi terror”, “virtual terror” platforması adlandırırlar. Azərbaycanda belə bir hal varmı? Varsa, bununla necə mübarizə aparmaq lazımdır?

-Sosial şəbəkələri dəyərləndirən belə ifadələr olduqca yayğın ifadələrdir, həm də bir çox hallarda ifadə azadlığına, tənqidi məzmuna hakimiyyət nümayəndələrinin yanaşmasının eynisidir. Sosial medianı Azərbaycan reallıqlarından əlahiddə təsvir etmək mümkün deyil. 20 il Azərbaycanda çap mediası qızıl dövrünü yaşayırdı. Medianın azadlığı, çoxsəslilik vardı, tənqid, tənqidə dözüm vardı. Amma sonra həmin media sıradan çıxarıldı, nəzarət altına alınan çap mediası isə bizi bunlardan məhrum etdi. Toplum hətta ümumölkə tezliklərində yayımlanan, hökumətin nəzarətində olan telekanallardan sosial media platformalarında indi müşahidə olunan tendensiyaların daha ağırlarını izləmək zorunda qaldı. Nə əkərsən, onu da biçərsən sözü var. Yəni, qısaca desək, bütün mediada olduğu kimi sosial medianın Azərbaycan siqmentində də problemlər var. Ancaq bu problem sosial medianın gətirdiyi problem deyil, hökumətin yanlış, sıxıcı, məhdudlaşdırıcı media siyasətinin meyvəsidir. Bu siyasət məhdudiyyətlərlə, sıxma-boğmalarla davam edəcəksə hamının narahatlıq ifadə etdiyi təhqirlər, böhtanlar, aşağılamalar özünə yenə də bir yol tapacaq, qarşımıza çıxacaq. Bundan arınmanın yolu mediaya lazım olan əlverişli fəaliyyət mühitini verməkdir.

-Sosial şəbəkələrlə bağlı məsələ illərdir Azərbaycanda müzakirə olunur. Hətta bununla bağlı bir neçə dəfə qanunlara dəyişiklik edilib, məhkəmə qərarları olub. Görünən odur ki, hakimiyyət sosial şəbəkələrin fəaliyyətindən narahatdır. İndi isə sanki əlinə fürsət düşüb. Hakimiyyət niyə sosial şəbəkələrdən çəkinir, ehtiyat edir?

-Təəssüflər olsun ki, hökumətimiz həmişə mediadan, özəlliklə tənqidi mediadan ehtiyat edib, çəkinib. Bu yanaşma 20 ildən çoxdur ki, hakimdir. Ən əvvəl teleradio mediasından ehtiyat edirdilər, çəkinirdilər. Müstəqilliyin ilk 5-6 ilində teleradio mediası demək olar ki, tamamilə nəzarət altına alınıb. Avropa Şurasına qəbul olunan zaman bu sahəni tənzimləyən yaxşılaşdırılmış qanunvericilik də sonradan məhdudlaşdırılıb. Tənzimləyici qurum – Teleradio Şurası da tam hökumətin nəzarətindədir. Ardınca növbə çap mediasına çatdı. Çap mediası özünün qızıl illlərini, aylarını yaşayarkən o da tədricən nəzarət altına alındı. Bütün bunlar jurnalistlərə qarşı sərt basqıların, həbsdə olan jurnalistlərin sayına görə Azərbaycanın ATƏT məkanına daxil olan ölkələrin önündə olmasının fonunda baş verdi. Daha sonra eyni siyasət İnternet mediasına münasibətdə yürüdülməkdə davam edir. Hökumət azad, çoxsəsli medianı sevmir. Qeyd etdiyimiz, xatırlatdığımız təcrübənin işığında baxsaq, hökumətdən sosial mediaya fərqli yanaşma siyasəti gözləmək məntiqli olmazdı. Doğru idarə edənlər, ədalətli icra edənlər sosial mediadan, ümumiyyətlə, mediadan çəkinməməlidir, onun gücündən yararlanmalıdır.

-Azərbaycanda hakimiyyəti təmsil edən şəxslərin bəziləri beynəlxalq təşkilatları qınayırlar ki, əgər belə bir sərəncam, qərar hansısa başqa bir ölkədə olsaydı, bu ifadə azadlığının pozulması kimi qələmə verilərdi. Amma həmin beynəlxalq təşkilatlar Trampa söz deyə bilmirlər. Bu məsələdə ifadə azadlığının pozulması halı varmı və bu ifadə azadlığının pozulması kimi tövsif oluna bilərmi?

-İstər Rusiya olsun, istər Çin olsun, istər ABŞ olsun, bu ölkələrdə media, ifadə azadlığı ilə əlaqəli istənilən önəmli gəlişməyə önəmli quruluşlar kifayət qədər adekvat reaksiya ifadə edirlər. Həm ABŞ prezidentinin son qərarına, eləcə də onun media ilə bağlı mübahisəli yanaşmalarına bu sahədəki əsas quruluşlar həmin qərarın layiq olduğu qədər tənqidi rəylərini ifadə ediblər. Həm də istənilən məhdudlaşdırıcı kimi görünən qərarların reallıqda gətirə biləcəyi məhdudiyyətləri hesablamaq da lazımdır. Məsələn, Rusiya prezidentinin fərmanının yaratdığı hüquqi rejimlə ABŞ prezidentinin sərəncamının doğurduğu nəticələri eyni tutmaq doğru deyil. Prezidentdən asılı məhkəmə, qanunverici hakimiyyət qollarının fonunda Rusiyada belə fərmanlar ən qısa zamanda bütün əlaqəli təcrübənin dəyişməsi anlamına gəlir. ABŞ-da isə belə deyil. Birincisi, nəzərə almaq lazımdır ki, ABŞ prezidentinin qərarı sosial mediaya müdaxiləni nəzərdə tutmur, sosial mediada fərdlərin paylaşdığı məzmuna sosial media sahiblərinin müdaxiləsinin çətinləşdirilməsinə yönəlib. İkincisi, prezidentin qərar verməsi hüquqi rejimi dəyişməyə yetmir. Konqres var, Senat var, mexanizmləri işləyən başqa instansiyalar var. Əksər qərarlar həm də bu instansiyalarda çək-çevir olunmalı, onlardan keçməlidir. Üçüncüsü, hətta zənn etsək ki, qərar bütün bu mərhələlərdən keçib, daha sonra ifadə azadlığı hüququna çox mühüm dəyər verən məhkəmə hakimiyyəti var. Məhkəmə hakimiyyətindən sosial mediaya, ifadə azadlığına bizim rəsmilərin ifadə etdiyi dərəcədə müdaxiləyə imkan verən qərarlar gözləmək sadəlövhlük olardı. ABŞ prezidentinin səs-küylü qərarı kommunikasiya etikası ilə bağlı qanunvericiliyə, sadəcə, yeni bir yozum ehtimalı yaradır. Bu, nə deməkdir? ABŞ-da qüvvədə olan kommunikasiya etikası ilə bağlı qanunvericilik istifadəçilərin paylaşımını silməyə görə sosial media platformalarına qarşı məhkəmə davası açmağı demək olar ki, yasaqlayır. Qanun eyni zamanda bunu “xoş niyyətli müdaxilə” ilə əsaslandırır. İndiyə kimi sosial media platformalarının “xoş niyyətli müdaxilə” çərçivəsini aşması məhkəmə müstəvisinə daşınıb, təsdiqlənməyib. ABŞ prezidentinin qərarı bu müddəanın yozumunu, sadəcə, çək-çevir predmetinə halına gətirə bilər.

-Azərbaycanda sosial şəbəkələrdə təhqirin, söyüşün qarşısını almaq üçün, eyni zamanda ifadə azadlığının pozulmaması üçün nə etmək olar? Nə təklif edərdiniz?

-Məncə, bu durumda bizim əlimizdə doğru yol seçmək üçün yetərli təcrübə var. İstər teleradio mediası ilə bağlı, istərsə də çap mediası ilə bağlı siyasət təcrübəmiz bu dəfə səhv etməmək üçün yetərlidir. Hökumət teleradionu ram etmək üçün tənzimləmə qurumu yaratdı, sərt nəzarət tətbiq etdi və bu media ictimai etimadı demək olar ki, tam itirdi. Ardınca çap mediasına nəzarət məqsədilə qurumlar yaratdı. Əvvəl Mətbuat Şurasını nəzarətə götürdü, ardınca başqa yardım fondları yaratdı. Nəticə fərqli olmadı, İnternet mediasının mövcudluğu şəraitində 20-25 min tirajı olan qəzetlər indi 1000 nüsxə sata bilmir. Sərt nəzarət altındakı çap mediası da etimadı belə itirdi. Bu yanlışlıqlardan dönmək lazımdır. Saxta xəbərlərlə, böhtan, təhqir, söyüş kimi məzmunlarla mübarizənin doğru yolu sərt nəzarət altına almaq deyil. Cəmiyyətin etimad etdiyi, güvəndiyi, ictimai maraqların gözətçisi olan media mövcud olmalıdır. Bunun üçün hökumət həmin medianın yolundakı qanunvericilikdən qaynaqlanan, təcrübənin ortaya çıxardığı əngəlləri aradan qaldırmalıdır.