Türkiyənin NATO-da keçmiş daimi təmsilçisi: “Rusiya Ukraynaya qarşı apardığı müharibə ilə uzun müddət məşğul olmaq məcburiyyətində qalacaq”

Turan: İsrail ilə HƏMAS arasındakı müharibədə Rusiya Qərb ölkələrinin Ukraynaya daha az yardım edə biləcəyinə ümid bəsləyir. Halbuki, başda ABŞ və NATO olmaqla Qərb Ukraynaya yardımlarda əsla azalma olmayacağını bildirdi. Bu məsələyə sizin baxışınız necədir?

Ceylan: Rusyanın işğalı və hücumları davam etdikcə Qərb dünyasının Ukraynaya hərbi, maddi və humanitar yardımlarının davam edəcəyini yüksək vəzifəli şəxslər təsdiq edirlər. Oktyabrın 20-də ABŞ president Bayden Ukraynaya 62 milyard dollarlıq yardım paketini təsdiqləməyi Konqresdən tələb edib. Avropa İttifaqı və NATO-ya üzv ölkələr də Ukraynaya hərbi və maddi yardıma davam edirlər. Məsələn, Aİ-nin yüksək komissarı Borrel İttifaqın xarici işlər nazirlərinin 2 oktyabrda Kiyevdə keçirilən qeyri-rəsmi iclasında bildirib ki, 2024-cü ildə Ukraynaya 5,25 milyard dollar maddi yardım edəcəklər. Rusiyanın Ukraynanı işğalından sonra bu günə qədər Aİ ölkələri 82 milyard avrodan çox yardım ediblər. Bundan əlavə, Aİ Rusiyaya qarşı tətbiq ediləcək yeni bir sanksiya paketi üzərində də çalışmaqdadır. Şimali Atlantika İttifaqı Ukraynaya hərbi yardımını NATO-Ukrayna Müdafiə Əlaqə Qrupu vasitəsilə davam etdirməkdədir. 54 ölkənin daxil olduğu bu qrupda NATO üzvü olmayan 23 ölkənin də olması diqqəti cəlb edir. Ukraynaya yardımlar məsələsində bəzi vaxtlarda mübahisələrin meydana çıxmasına baxmayaraq, bu durum Qərb ölkələrinin bu yardımları azaltması və ya son qoyması mənasını daşımır. Əksinə, həmişə deyilən və yazılan  “lazım gəldiyi müddətcə” sözü, Rusiyanın işğalı davam etdiyi müddətcə və ya Ukraynanın qəbul edəcəyi şərtlərdə sülh şərtlərinin meydana çıxmasına qədər öz öhdəliklərinə sadiq qalacaqlarını göstərir. Bu baxımdan Qəzzadakı müharibəyə görə Qərb idarəçilərinin Ukraynaya yardımı və dəstəyi azaldacaqlarına dair Rusiyanın gözləntisi real deyil. Rusiyanın hücumlara müqavimət göstərməsinin və özünün ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün həmlələr etməsinin Qərbdən gələn yardımlarla birgə yaxın gələcəkdə davam edəcəyini görmək daha realist yanaşmadır.

Turan: İsrail-HƏMAS münaqişəsində atəşkəs əldə edilməsi üçün Rusiyanın BMT Təhlükəsizlik Şurasına təqdim etdiyi qətnamə layihəsinin rədd edilməsindən sonra BRİCS ölkələrinin TŞ-yə yeni qətnamə təqdim etməyə hazırlaşdığına dair xəbərlər yayılır. Rusiya bunu “Qlobal Cənub”un ilk böyük əməkdaşlığı kimi təbliğ etməyə çalışır. Eyni plan çərçivəsində ermənilərin Azərbaycanı kütləvi şəkildə tərk etməsinə dair bir qətnamə layihəsinin də BMT TŞ-yə gətirilməsi gözlənilir. Bu barədə nə demək istərdiniz, hörmətli səfir?

Ceylan: Qəzzada böyük faciələrlə dolu döyüşlərin başlamasından sonra atəşkəsə dair razılığın əldə edilməsi və döyüşlərə “humanitar fasilə” verilməsi istiqamətindəki cəhdlərin artdığını görürük. Bununla bağlı BMT baş katibinin və bir çox üzv ölkənin axtarış və cəhdləri hələ də davam edir. ABŞ, Britaniya və bəzi Avropa ölkələrinin atəşkəs arzu etməyən yanaşmalarına şahid oluruq. Digər tərəfdən, İsrailin hücumları nəticəsində mülki vətəndaşların ölümü çoxaldıqca Qərb ictimaiyyəti Qəzzada atəşkəsə nail olunması və bu yolla insan faciələrinə son qoyulması üçün öz ölkələrinə təzyiqi artırır. Qəzzadakı son hadisələr müxtəlif beynəlxalq aktyorları hərəkətə gətirib. Mövcud vəziyyət Qəzzanın sərhədlərini keçib qlobal miqyasdakı rəqabətin oyunçularını bir-birlərinə qarşı mövqe bildirməyə məcbur edir. Xətləri hələ ki müəyyənləşməyən, çox aktyorlu/bölməli bir qlobal sistemə keçid dövründə Çini öz tərəfinə çəkən Rusiyanın istər genişmiqyaslı Qərb dünyasının içində, istərsə də “Qlobal Cənub” (məfhum hələ ki tam deyil) qurşağına mənsub ölkələrdə özünə başqa şəriklər tapmaq istədiyi görünməkdədir. Digər qüvvələrlə rəqabətində donmuş münaqişələrdən, qonşu ölkələr arasındakı gərginliklərdən istifadə etməyə söykənən revizyonçu davranış nümayiş etdirən Rusiyanın Qəzzada münaqişələr davam etdikcə Qərbə qarşı mövqe nümayiş etdirmək üçün BRİCS-i və ya “Qlobal Cənub”u haraya qədər səfərbər edə biləcəyini müşahidə etmək lazım gələcək. Bu çərçivədə Azərbaycanın işğal altında qalmış torpaqlarının taleyinə uzun illər Ermənistanın lehinə müşahidəçi qalan Rusiyanın 44 günlük müharibənin Azərbaycanın qələbəsilə nəticələnməsindən sonra regionda öz mənafeyini təminat altına alacağını proqnozlaşdırmaq olar. Bu prosesdə Qərb ölkələrini Güney Qafqazdakı tarazlıqlardan uzaqda tutmağa çalışacağı da sürpriz olmayacaq. Bu həqiqətlərin qarşısında Azərbaycanın Qarabağda etnik təmizliyə getməyə yox, orada qalmağa üstünlük verən ermənilər üçün hər hansı ayrı-seçkilik etmədən, vətəndaşların hüquqlarının təminat altına alınmasında şübhəyə heç bir yer qoymayacaq açıqlamaların verilməsi və bu istiqamətdə addımlar atılması vacibdir. Regionun sabitliyi və rifahı da bunu tələb edir. Əlbəttə ki, ən mühüm məsələ bugünkü reallıqlar işığında Azərbaycanla Ermənistan arasında bir an əvvəl sülh sazişinin imzalanmasıdır. Əbədi sülh müqaviləsi heç bir yerə heç bir qətnamə layihəsinin təqdim edilməsinə ehtiyac qalmadan Qarabağdakı sabitliyə də təminat verəcək.

Turan: HƏMAS Siyasi Bürosunun üzvü Əbu Mərzukun 27 oktyabrda Moskvaya gedərək Rusiya prezidentinin Orta Şərq və Afrika üzrə xüsusi nümayəndəsi, xarici işlər nazirinin müavini Mixail Boqdanov ilə görüşməsi İsraili qəzəbləndirdiyi kimi, Yerusəlim, Rusiya ilə münasibətlərin də “antisemitizm”in güclənməsindən narahatlığını gizləmir. Antisemitizm güclənirmi, güclənirsə bunun əsas səbəbi hazırda davam edən İsrail-HƏMAS müharibəsidirmi?

Ceylan: Türkiyənin təhlükəsizliyinə təhdid olan PYD/YPG ilə olduğu kimi, Rusiya bir çox ərəb ölkəsinin özünə təhdid kimi gördüyü HƏMAS ilə münasibətlərini də öz regional mənafeyi üçün davam etdirməkdədir. Əbu Mərzukun Moskvaya getməsindən sonra Rusiya ilə İsrail arasındakı münasibətlərin gərginləşdiyini hamı görür. Bu gərginliyin nəticəsində Rusiyanın HƏMAS ilə münasibətlərinə son qoyacağını düşünməmək lazımdır. İsrail cəmiyyətinin özü də daxil olmaqla, radikal sağçı iqtidara beynəlxalq ictimaiyyətdən gələn tənqidlərin hamısını “antisemitizm paketi”nə qoymaq düz yanaşma deyil. Bu çərçivədə hər ölkənin və toplumun İsraildəki radikal sağçı iqtidarların Fələstinə qarşı həyata keçirdiyi siyasəti dəstəkləməsini gözləmək insafdan kənar şeydir. Yönəldilən tənqidləri və etirazları antisemitizmə bağlamaq İsrail radikal sağçı siyasətçilərinin istifadə etdiyi  ucuz səbəbdir. ABŞ-da, Avropada və başqa bölgələrdə antisemitizmin öz varlığını davam etdirməsi və regionda cərəyan edən proseslərə bağlı olaraq vaxtaşırı güc qazanması düz müşahidədir. Qəzzadakı son hadisələrin antisemitizmin yenidən və güclü şəkildə su üzünə çıxmasına səbəb olmasını da görməzdən gəlmək olmaz. Digər tərəfdən, illərdən bəri Fələstin xalqına qarşı tətbiq edilən təzyiq və repressiya bir tərəfə qoyularaq, hər acı və vəhşilik silsiləsi qarşısında antisemitizmə sığınmaq inandırıcılıqdan uzaq bir mövqe nümayiş etdirməkdir.

Turan: Türkiyə bəlkə də 26 mart 1949-cu ildə İsraili tanımasından sonra oktyabrın 28-də Yerusəlimə qarşı ən kəskin mövqe nümayiş etdirdi. Bunu necə şərh edə bilərsiniz?

Ceylan: İsrailə qarşı kəskin siyasət yürütmə tərcihi 29 yanvar 2009-cu ildə  Davosda “one minute” reaksiyasından sonra meydana çıxdı. 31 may 2010-cu ildə İsrailin “Mavi Marmara” gəmisinə basqınından sonra bu meyl daha da gücləndi. 2022-ci ilin martında İsrail prezidentinin Türkiyəyə gəlməsilə ikitərəfli münasibətlərin normallaşması üçün yeni bir mərhələnin başlamasına şahid olduq. Qəzza hadisələrindən sonra Türkiyə idarəçilərinin ictimaiyyətdən də gələn təzyiqlər nəticəsində çox kəskin mövqe tutduğunu görürük. Ona görə yaxın gələcəkdə İsrail ilə münasibətlərə son qoyulacağına dair işarələr də verilir. Türkiyədəki trendi nəzərə alanda münasibətlərin gələcəyilə bağlı optimist olmaq mümkün görünmür.

Turan: Qırx dörd günlük müharibənin böyük ölçüdə Azərbaycanın qələbəsilə başa çatmasına baxmayaraq, Azərbaycanla Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşmasında təşəbbüsün Rusiya və İrana keçdiyini görürük. Gəlinən bu mərhələ ilə bağlı nə demək istərdiniz?

Ceylan: Qarabağ və ətrafındakı rayonları işğaldan azad etməsi tarazlıqları Azərbaycanın lehinə dəyişdirib. Bu çərçivədə Rusiya da vəziyyətdən faydalana bilib və Cənubi Qafqaza əlavə əsgər göndəribm. Ermənistan,  xüsusilə, Qarabağla əlaqələri zədə alan İran gələcəkdə əleyhinə ola biləcək vəziyyətdə tarazlıq yarada bilmək üçün addımlar atır. Digər tərəfdən, mövcud tabloda təşəbbüsün tamamilə Rusiya və İrana geçdiyini demək mümkün deyil. Rusiya Ukraynada başlatdığı müharibə ilə uzun müddət məşğul olmaq məcburiyyətində qalacaq. Qəzzada cərəyan edən hadisələr İranın bölgədəki mühüm oyunçular və Qərb ölkələrilə kəskin dialoqlarına səbəb olacaq və başı qarışacaq. Bundan əlavə, İranın Azərbaycanla münqsibətlərini uzunmüddətli bir gərginliyə sürükləyib bunun altından çıxa biləcəyi də şübhəlidir. Bu halda Türkiyə və Azərbaycanla, türk dünyasının digər ölkələrilə də əməkdaşlığı gücləndirməli və Bakı-Tiflis-Karsa dəmiryoluyla yanaşı Bakı-Naxçıvan-Van-Kars dəmiryolunu da inşa etməlidir. Burada əsas məqsəd Azərbaycanla Ermənistan arasında əbədi uzunmüddətli sülhün təmin edilməsindən sonra regiondakı iqtisadi-ticari əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsidir. Bu ideyanın həyata keçirilməsinin əsas şərti başda Türkiyə-Azərbaycan əməkdaşlığı olmaqla həmrəyliyin və əməkdaşlığın daha da gücləndirilməsi və kənardan gələ biləcək neqativ təsirlərə qarşı birgə mübarizə aparılmasıdır.