Vətəndaş cəmiyyətinin durumu 5 ilə yaxındır ki, çox ağırdır

***

-Şəhla xanım, vətəndaş cəmiyyətinin son durumunu necə qiymətləndirirsiz?

-Vətəndaş cəmiyyətinin durumu 5 ilə yaxındır ki, çox ağırdır. 2014-cü ildə QHT-lərin qeydiyyatını, maliyyəşməsini və fəaliyyətini nizamlayan qanunvericiliyin dəyişdirilməsi ölkədə vətəndaş cəmiyyətini olduqca acınacaqlı bir vəziyyətə salıb. Onlarla təşkilat bağlanıb, yüzlərlə təşkilat fəaliyyətini dayandırıb, minlərlə mütəxəssis ölkədən köçüb. Əvvəllər ölkəboyu aparılan maarifləndirmə proqramları dəfələrlə azalıb, insan hüquqları, demokratiya və yaxşı idarəetmə mövzulu layihələr isə demək olar ki, sıfır səviyyəsindədir. Vətəndaş cəmiyyəti nəinki millətin, hətta öz hüquqlarını qorumaq iqtidarında deyil.

-Azərbaycanda 2013-cü ildən sonra vətəndaş cəmiyyətinə, QHT-lərə qarşı aparılan total basqıdan sonra vətəndaş cəmiyyəti xeyli zəiflədi. Bu basqılar təkcə həbslərlə bitmədi. Bir çox vətəndaş cəmiyyətinin üzvünün bank hesabları donduruldu. Ölkədən çıxışına məhdudiyyət qoyuldu. Və ya sərhəddə yoxlamalara məruz qaldı. Bildiyimə görə, vətəndaş cəmiyyətinin vəziyyətinə dair monitorinq aparırsınız. Vəziyyət necədir? Bu problemlər hələ də qalırmı?

-Təəssüf ki, problemlərin böyük hissəsi hələ də mövcuddur və dərindir. İlk baxışdan həbslərin və aktiv istintaqların olmaması vəziyyətin müsbətə doğru düzəlməsinə oxşasa da, real vəziyyət kifayət qədər acınacaqlı qalmaqdadır. Verilən bütün tövsiyələrə baxmayaraq, QHT-lərin qeydiyyatı, maliyyələşdirilməsi və fəaliyyətini məhdudlaşdıran əsas müddəalar dəyişməyib. Maliyyəsi və fəaliyyət sərbəstliyi olmayan vətəndaş cəmiyyəti isə get-gedə zəiflədi, insan resurslarını itirdi, infrastukturu dağıldı, auditoriyasına çıxışı azaldı, imici zədələndi. Bir neçə il yalnız özünümüdafiəyə başı qarışan vətəndaş cəmiyyəti millətdən qopdu, əhalinin problemlərinə yardımçı ola bilmədi, ünsiyyəti zəiflədi. İctimai iştirakçılığı illərlə təbliğ edən vətəndaş cəmiyyətinin özünün iştirakçılığı minimuma endi. Siyasi, ictimai, iqtisadi, sosial mövzularda insanların carçısı və elçisi olan vətəndaş cəmiyyətinin gür səsi batdı. Təqiblərin müxtəlif formaları oldu: bank hesablarının həbsləri, istintaqlar, ölkədən çıxışa qadağalar, sərhəddə yoxlamalar - bunlarin bir qismi həllini tapsa da, bir qismi hələ də aktualdır. Problemlərin həlli fərdi şəkildə baş verir, total yanaşma yoxdur. Kimlərinsə gizli-gizli qrant müqavilələri fərdi şəkildə qeydə alınırsa, bu, vətəndaş cəmiyyətinin probleminin həlli demək deyil. Əksinə selektiv yanaşma birlik və həmrəylik müstəvisində çox ciddi ziyan vurub, onsuz da zəif vətəndaş cəmiyyəti bir az da parçalanıb. Etibarsızlıq toxumu səpilib. Siyahını uzatmaq olar, çünki təqiblər artıq ciddi fəsadlar yaradıb və bu fəsadların aradan qaldırılması hansısa qanun dəyişikliyindən daha çətindir.

-Bu ay Açıq Hökumət Tərəfdaşlığının (OGP) Azərbaycan üçün verdiyi müddət başa çatır. OGP-nin Azərbaycana irəli sürdüyü təkliflərdən ən başlıcası da vətəndaş cəmiyyətinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması idi. Əgər problemlər hələ qalırsa, onda OGP Azərbaycanla bağlı hansı qərarı verəcək?

-Problemlərin çoxu qalır, OGP-nin tövsiyələrinə uyğun olaraq bir neçə səthi dəyişiklik edildi, lakin acınacaqlı vəziyyəti əsaslı dəyişmək üçün bu, yetərli olmadı. Nə qeydiyyat, nə maliyyələşmə, nə də fəaliyyət müstəvilərində ciddi irəliləyiş var. Ölkədə göz görünən qədər ictimai fəaliyyət azalıb, təşkilatlar bağlanıb, insanlar QHT sektorundan gedib, ya da ölkədən tamamən gedib. Donorlar üçün də şərait dəyişmədi. 4 dekabr 2015 tarixli qaydalardan sonra ölkədə bir dənə də olsa yeni donor təşkilatı qeydiyyata alınmayıb. Nəyinki donorlar, hətta ölkədə fəaliyyət göstərən səfirliklər, Avropa İttifaqı və BMT qurumlarının ofisləri də QHT-lərə birbaşa qrant verə bilmirlər, ya da verməkdə çətinlik çəkirlər. Problemlər geniş və dərindir. OGP qərargahı isə bunlardan xəbərdardır. Dövlətin təqdim etdiyi hesabat müsbət tendensiyaya inandırmaq istəsə də, OGP alternativ məlumat mənbələrinə malikdir. Onlar vəziyyətin çətin olmasını bilirlər. Hesab edirəm ki, OGP-nin Azərbaycanla bağlı qərarı sərt və mənfi olacaq, çünki OGP tarixində olmayan bir güzəşti keçən il artıq vermişdi. Doğrusu, bu il tövsiyələrin icrası üçün yeni bir zamanın verilməsinə inanmıram.

-Bu, OGP-nin verdiyi son müddətdir. Əgər problemlər həllini tapmayıbsa, demək ki, təşkilat Azərbaycanı üzvlükdən çıxaracaq. Yaxşılaşma da yoxdur ki, Azərbaycanı aktivlikdə irəli qoysun. İndi necə olacaq? OGP Azərbaycanı üzvlükdən çıxararsa, bu, vətəndaş cəmiyyətinin durumuna necə təsir edəcək?

Gedişat onu göstərir ki, OGP Azərbaycanı üzvlükdən çıxaracaq, çünki qoyulan şərtlər yerinə yetirilməyib. Lakin bütovlükdə bu, Azərbaycan üçün, ələlxüsus Azərbaycanın vətəndaş cəmiyyəti üçün olduqca mənfi bir qərar olacaq. Ölkə üçün növbəti bir ləkədir, Azərbaycan beynəlxalq öhdəliklərini yerinə yetirməyən, QHT və mediaya imkanlar verməyən bir ölkə imici qazanıb. OGP-nin qərarı bu imicin növbəti isbatı olacaq. Bu qərar vətəndaş cəmiyyəti üçün də çox ağrılı bir hadisə olacaq. Çünki OGP vətəndaş cəmiyyətinin durumunu dəyişmək üçün caba göstərən bir beynəlxalq güc idi, aydın qaydalara malik güclü bir platforma idi. Ölkələrdə demoktratiya və idaərəetməni təkmilləşdirən bir sıra alətlərə malik yeni bir imkan idi. Təəssüf ki, qeyri-ixtiyari keçmiş zamanda deyirəm bunları, çünki mənfi qərarın veriləcəyinə əminəm. Kaş ki, yanılım. Azərbaycan üzvlükdən çıxarılsa vətəndaş cəmiyyəti güclü bir vəkilini itirəcək və hökümətin hesablaşdığı daha bir partnyor marafondan çıxacaq. Təəssüf ki, həmkarlarımın bəziləri ölkəyə bu sanksiyanın veriləcəyinə sevinir, amma əslində sevinəcək bir durum yoxdur. Vətən üçün böyük bir utanc və böyük bir itirilmiş imkandır.

-OGP Azərbaycan Platformasının məsul şəxsləri iddia edirlər ki, Azərbaycanda son ildə vətəndaş cəmiyyətində xeyli müsbət dəyişikliklər baş verib və xeyli irəliləyiş var. Bu fikirlər haqda nə deyə bilərsiniz?

-2014-cü ildəki basqılar və həbslər artıq yoxdur, fərdi qaydada bəzi təşkilatların problemləri həll olunub. Həbsdə olan bəzi bank hesabları açılıb, pullar qaytarılıb, yeni layihələrin bir qismi qeydiyyatdan gizli-gizli keçir. Qanuna bir neçə səthi dıyişiklik edilib, amma bunların heç biri mənzərəni ciddi dəyişmir. Fəsadlar çox ağırdır - ipə-sapa yatmayan hüquqşünaslar və hüquq müdafiəçiləri də artıq sakitdirlər. Vətəndaş cəmiyyəti sanki taleyi ilə barışıb, ya ölkədən gedib, ya da başqa sektorlarlarda özünə iş tapıblar. Maarifləndirmə, monitorinq, vəkiliik müstəvisində görülən işlər yox səviyyəsindədir. Görülən işlər çox pərakəndə və zəifdir. Görünüklük yoxdur, dayanıqlıq və sabitlik yoxdur. Hökumətə yaxın olan bir qrup QHT-dən başqa rayonlarda insanlarla görüşmək az qala yasaqdır. Tədbir keçirmək çox çətindir, bəzi təşkilatlar üçün hətta mümkünsüzdür. Hansısa problemi açıq-açıq söyləmək sui-qəsdə bərabərləşib. Vətəndaş cəmiyyətinin qalan hissəsi yumşaq mövzularla məşğuldur. Sosial və mədəni mövzular prioritet qismindədir. QHT-lər pulsuz sünnət aksiyaları, iftar süfrələri, yas mərasimləri mövzuları ilə məşğul olurlar. Yəni, komik bir vəziyyət. Bu, əsl vətəndaş cəmiyyəti missiyasından çox uzaq bir mənzərədir. Bu tipli layihələrin artması, görünür, artan fəaliyyət kimi təqdim olunur. 2016-cı ildə OGP-nin tövsiyələrini icra etmək üçün bir platforma yarandı, hamımız ümidləndik. Ciddi bir dialoqun olacağına inandıq. Allah var, Platformanın rəhbərləri bacardıqlarını etdilər, çox çalışdılar, xeyli müsbət işlər gördülər, tədbirlər keçirdilər, tövsiyələr verdilər. Lakin məsələnin özəyinə - QHT-lərin qeydiyyatı, maliyyəsi və fəaliyyətini nizamlayan qanunlara ciddi dəyişiklik edilmədi.

-Vətəndaş cəmiyyətinin, QHT-lərin durumunun yaxşılaşdırılması, normal fəaliyyət göstərməsi üçün hansı addımlar atılmalıdır? Qanunvericilikdə, idarəetmədə hansı dəyişikliklərə ehtiyac var?

-Əlbəttə ki, ilk öncə qanunvericilik dəyişməlidir. "QHT-lər haqqında", "Qrantlar haqqında", "İanələr haqqında" qanunlara ciddi dəyişikliklər olmalıdır. 2014-dən öncəki vəziyyətə dönməliyik, donorların və QHT-lərin çoxalmasını stimullaşdırmaq üçün çox əhəmiyyətli addımlar atılmalıdır. Daha sonra illərlə problem saydığımız məsələ kökündən öz həllini tapmalıdır - vətəndaş cəmiyyəti və hökümət arasındakı uçurum azalmalıdır. Körpünü salmaq və etibarı gücləndirmək üçün müxtəlif səylər göstərilməlidir. QHT konsepsiyasına yenidən baxış keçirilməlidir. Qeyri-hökumət təşkilatı antihökumət təşkilatı kimi qəbul edilməməlidir. Ünsiyyət və birgə layihələrin sayı artmalıdır. QHT sektorunun böyük ekspert bazasından, təcrübəsindən və çevikliyindən ölkənin rifahı üçün istifadə olunmalıdır. Bütün milləti birləşdirə biləcək milli maraqlar önə gətirilməli və daxili bir barışıq elan olunmalıdır. Əlbəttə, bu, suni şəkildə ola bilməz - ölkədə ümumi insan hüquqları, demokratiya, yaxşı idarəçilik, azad media sahələrində əsaslı islahatlar və irəliləyişlər olmadan bu, mümkün deyil, çünki zəncirvari məsələlərdir bunlar. Və məsələ burasındadır ki, dediklərim gec-tez baş verəcək, bu, qaçılmazdır, lakin itirilmiş hər gün ölkədən minlərlə işıqlı insanın köçməsinə səbəb olur. Bax, bunu geriyə dəyişmək çox çətin olacaq.