YAŞAT - mənəvi məsuliyyət Fondu

***

-Rəşad bəy, prezident Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün müdafiəsi ilə əlaqədar yaralananların və şəhid ailələrinin təminatına dəstək fondunun (YAŞAT Fondu) vəsaitinin formalaşdırılması, idarə olunması və ondan istifadə qaydası haqda prezident fərman imzalayıb. Sizcə, bu fərman qazilərin və şəhid ailələrinin bütün sosial problemlərini həll edəcəkmi?

-Bu, Fondun necə idarə ediləcəyindən, gələcək reputasiyasından, şəffaflığından asılıdır. Ümumiyyətlə, götürəndə müvafiq sosial qrupların yükünün tam olaraq YAŞAT Fondunun üzərinə qoyulması düzgün olmazdı. Çünki fondun gəlirləri vətəndaşın və biznesin könüllü əsaslarla ödədiyi ianələrdən formalaşacaq. Bunu isə proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Məsələn, iqtisadiyyat resessiyaya gedəndə, yaxud durğunluq olanda təbii olaraq problem şəhid ailələrinin və qazilərin həyat tərzinə, məişətinə mənfi təsir edəcək, problemlər artacaq və s. Başqa sözlə, yardıma tələb artacaq. Ancaq müvafiq dövrdə əhalinin digər sosial qruplarının, vətəndaşların da gəlirləri azalacaq və ianə etmək imkanları azalacaq, dolayısı ilə Fondun gəlirləri azalacaq. Bundan başqa Fond müraciət əsasında xidmət göstərəcək. Yəni, müraciət etməyənlərin problemlərini əhatə etməyəcək.

-Ümumiyyətlə, Qarabağ müharibəsində yaralanmış və şəhid olmuş şəxslərin problemləri hansısa fond tərəfindən təmin edilməli idi, yoxsa dövlət bütün vəzifələri öz üzərinə götürməli idi?

-Əlbəttə ki, problemləri həll edən dayanıqlı və davamlı mexanizmlər olmalıdır. Azərbaycanda da fəaliyyəti tam qanedici olmasa da bir sıra bənzər mexanizmlər var. Amma mən özüm də ilk gündən şəhidlərin, qazilərin və hətta müəyyən şərtlər daxilində digər müharibə iştirakçılarının, məsələn qeyri-leqal əmək bazarında günəmuzd, heç bir sosial müdafiə mexanizminə çıxışı olmayan, lakin səfərbərlik tədbirləri çərçivəsində orduya qatılan vətəndaşların kredit borclarının silinməsində ölkə əhalisinin, biznesin hansısa formada iştirakını təmin edən Fondun yaradılmasını təklif etmişdim. Çünki adətən bu kimi hallarda hamı bir nəfər kimi deyir ki, banklar borcları silsin. Baxmayaraq ki, Azərbaycanda banklar bəzən soyğunçuluq edir, bu bazarda inhisarçılıq var, faizlər yüksəkdir, müştəriləri bəzi hallarda aldadırlar, ancaq bütün yükü banklar öz üzərinə götürə bilməz. Təsəvvür edin ki, devalvasiya olur, deyirik ki, banklar borcu silsin, yaxud güzəşt versin. Pandemiya olur, bazar yanır, müharibə olur həmçinin. Amma bu banklar bütün bu yükü öz üzərlərinə götürə bilməzlər. Bunlardan yalnız ikisi dövlət mülkiyyətindədir. Digərləri özəl mülkiyyətdir. Həmçinin bu qədər güzəştlər bankların da maliyyə göstəricilərini əhəmiyyətli səviyyədə pisləşdirir. Ona görə də prosesdə vətəndaşın və dövlətin də əlini daşın altına qoyması lazımdır. Banklar çox təəssüf ki, hazırda iqtisadiyyatın yeganə maliyyə təminatçısıdır. Azərbaycanda isə maliyyə əlçatanlığı əhəmiyyətli səviyyədə pisdir. Bunu Dünya Bankının, Dünya İqtisadi Forumunun sorğuları da təsdiq edir. Belə bir şəraitdə bankların maliyyə göstəricilərinin pisləşməsi iqtisadiyyata kredit qoyuluşlarını daha da zəiflədə, kredit siyasətini daha da sərtləşdirə bilər. Bu isə postmüharibə dövründə böyük kapitala ehtiyacın yarandığı bir şəraitdə heç də arzuolunan deyil. Buna görə də YAŞAT, yaxud adı necə olursa olsun, bir fondun yaradılması və ölkə əhalisinin, hansı ki bizim hər birimiz ölkəmizin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəyə qatılmış insanlar qarşısında mənəvi öhdəlik daşıyırıq, bu fond vasitəsi ilə qeyd edilən sosial qrupun problemlərinin həllində iştirakı üçün əlverişli imkan yaradır.

-Belə fikirlər səslənir ki, YAŞAT Fonduna dövlət büdcəsindən maaş alan şəxslərin əməkhaqlarından müəyyən faiz tutulsun. Bu, nə dərəcədə məntiqlidir?

-Tamamilə nöqsanlı yanaşmadır. İnsanları bu kimi prosesdə iştiraka yalnız şəffaflıq və hesabatlılıqla təşviq etmək olar. Fond könüllük prinsipinə dayanmalıdır. Ancaq əgər Fond gələcəkdə ictimaiyyətin rəğbətini öz dürüstlüyü ilə qazana bilməsə, müsbət reputasiya yarada bilməsə, yardımlarını da dayandıracaq və o zaman mümkündür ki, hökumət müvafiq üsula əl atsın. Hansı ki, biz bunu dəfələrlə fərqli istiqamətlərdə müşahidə etmişik.

-Müharibədə yaralanan vətəndaşlara ayrılan vəsaitlər də mübahisə müzakirəsi oldu. Şəhid ailəsi üçün təqaüdlərin məbləği 300 manat, müharibə səbəbindən əlilliyi olan şəxslər üçün təqaüdlərin məbləği 1, 2 və 3-cü dərəcəyə uyğun olaraq 250, 230 və 210 manat müəyyən edilib. Sizcə, bu rəqəmlər bu gün Azərbaycan reallığı üçün adekvatdırmı?

-İlk əvvəl bir məsələni aydınlaşdıraq. Səsləndirilən rəqəmlər yalnız bir mexanizm -prezident təqaüdü vasitəsi ilə verilən aylıq ödənişləri əks etdirir. Nəzərə almaq lazımdır ki, əlillik üzrə pensiya, müharibə iştirakçılarının kommunal və nəqliyyat xərclərinin kompensasiyası məqsədi ilə ödənilən 80 manat, şəhid övladlarına 18 yaşadək ödənilən 21 manat və s. mexanizmlər də var. Bununla belə hesab edirəm ki, şəhid ailələri, qazi və müharibə iştirakçılarının sosial müdafiəsinə yönəldilən mexanizmlərin təkmilləşdirilməsinə və çevikliyinin artırılmasına ehtiyac var. Bunun üçün də müəyyən təklifləri zaman- zaman səsləndirmişəm. Birincisi, ən qısa zamanda Milli Məclis “Qarabağ Müharibəsi iştirakçıları və

şəhidləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanun layihəsini hazırlayıb qəbul etməsi lazımdır. Yeni qanunda müvafiq sosial qrupun hüquqi statusu, sosial güzəştləri, iqtisadi üstünlüklərini əks etdirən bütün məqamlar detallı şəkildə əks olunmalıdır. Sosial müdafiə alətləri həmin insanların layiqli həyat tərzini təmin edəcək parametrlərə malik olmalıdır. Bu insanlar hansısa harın məmurun, korrupsiya maşını olan icra hakiminin və digərlərinin qarşısında aciz duruma salınmamalıdır. Bu insanlar hər zaman cəmiyyətin sayqın, rəğbət görülən təbəqəsi kimi münasibət görməlidir. Məsələn, şəhid yoldaşına minimum əməkhaqqının 2 misli həcmində ömürlük, himayəsində olan və 18 yaşına çatmamış hər bir uşaq üçün isə minimum əmək haqqının 70 faiz məbləğində 18 yaşı tamam olanadək təqaüdün təsis edilməsi kimi. Bununla differensiallıq da təmin edilmiş olar. Necə olur ki, ailə üzvlərinin sayı 1 və yaxud 4 nəfər olan şəhid ailəsinə eyni məbləğdə (300 manat) təqaüd ödənilir? İkincisi, qazilərin müavinətləri və təqaüdləri ilə orta aylıq əməkhaqqı arasında konkret asılılıq kimi dayanıqlı mexanizmlər tətbiq edilməlidir. Çünki hər il inflyasiya olur və onlara ödənilən müavinətlər, təqaüd və digər ödəmələr dəyərsizləşir. Lakin konkret mexanizmin yaradılması, məsələn, hər rübdə istehlak qiymətləri indeksinə uyğun indeksləşdirmə müvafiq riskləri qismən neytrallaşdıracaq. Açığını deyim ki, mənim həm müharibənin gedişi dövründə, həm də bu gün ən böyük narahatlığım ondan ibarətdir ki, şəhid ailələrinə, qazilərimizə və müharibə iştirakçılarına münasibət yenə “köhnə haman, köhnə tas” olacaq. Ümid edirəm ki, cəmiyyət bu kimi halların təkrarlanmasına imkan verməyəcək.