“Belə qərarların şəxsi həyata hörmət hüququnu ciddi təsirləndirməsi şübhəsizdir”

Dekabrın 6-da Baş nazir Əli Əsədovun qərarı ilə “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti prosesində gizli qaydada informasiya alınması üçün nəzərdə tutulmuş texniki vasitələrin növlərinin siyahısı” genişləndirilib. Siyahıya aşağıdakı məzmunda 17-24-cü hissələr əlavə edilib:

İnsanın psixofiziki reaksiyalarının qeydi üçün çoxkanallı reqistratorlar;

Radioyayım qurğularının olduğu yerin müəyyən edilməsi və nəzarətdə saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuş radioavadanlıq daxil olmaqla, ötürülən məlumatın və gizli yerləşdirilmiş texniki vasitələrin aşkar edilməsi üçün çoxfunksiyalı texniki vasitələr;

Akustik məlumatın məsafəyə ötürülməsi, işlənilməsi, gücləndirilməsi və dəyişdirilməsi üçün texniki vasitələr;

Video və (və ya) audioməlumatın gücləndirilməsi, işlənilməsi, yazılması, saxlanılması və əks etdirilməsi üçün kiçik ölçülü (50x50x50mm-dən az) texniki vasitələr;

Təsvirin ötürülməsi, optik və ya optik-elektron dəyişdirilməsi üçün texniki vasitələr;

Radioyayım tezlik diapazonlarından kənarda işləyən ötürücü-qəbuledici radioavadanlıq;

Telefon danışıqlarının çoxkanallı (2 və daha çox xətlərdən) qeydini (yazılmasını) aparan texniki vasitələr və proqram təminatları;

Radioefirdə nəzarət və axtarış həyata keçirilməsi üçün gizli daşınan radiopelenqasiya və radionaviqasiya vasitələri.

Bu nə deməkdir? Hansı məqsəd daşıyır? Şəxsi həyatın toxunulmazlığı prinsipinə uyğundurmu?

Hüquqşünas, Media Hüququ Qrupunun rəhbəri Xalid Ağəliyev mövzu ilə bağlı ASTNA-nın suallarına cavab verib.

* * *

Sual: Xalid bəy, dekabrın 6-da Baş nazir Əli Əsədovun qərarı ilə “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti prosesində gizli qaydada informasiya alınması üçün nəzərdə tutulmuş texniki vasitələrin növlərinin siyahısı” genişləndirilib. Sizcə bu nə deməkdir? Məqsədi nədir?

Cavab: Normalda belə qərarlardan çox da çəkinmək lazım deyil. Əlbəttə ki, normal vəziyyətlərdə. Dövlətin, onun müvafiq qurumlarının vəzifəsidir ki, vətəndaşların həyatını, sağlamlığını, hüquq və azadlıqlarını, milli təhlükəsizliyi və ictimai maraqlarla bağlı digərlərini cinayətkar qəsdlərdən müdafiə etsin. Bu müdafiəni təmin etmənin bir yolu, müvafiq orqanların həyata keçirdikləri əməliyyat axtarış fəaliyyətidir. Əməliyyat-axtarış fəaliyyətləri də yalnız hamının görə, müəyyən edə biləcəyi üsullarla deyil, həm də gizli, qapalı üsullarla həyata keçirilə bilər. Gizli üsulla həyata keçirilən fəaliyyətlərin bir çox detalları var, bunlardan biri də texniki vasitələrdən istifadədir. Vətəndaşların həyatına, hüquq və azadlıqlarına, milli təhlükəsizliyə elə təhlükələr ola bilər ki, onu önləməyin ən optimal yolu gizli yolla texniki vasitələrdən istifadə ola bilər və bu zaman əlaqəli qurumların bunlardan istifadəsində qeyri-adilik görmək lazım deyil. Xüsusilə, son onilliklərdə texniki inkişaf ağlagəlməzdir və müvafiq səlahiyyətli orqanların vətəndaşlar, onların hüquq və azadlıqları, milli təhlükəsizlik naminə legitim qaydada istifadə etdikləri alətlərin də yenilənməsi, genişləndirilməsi normaldır.

Sual: Azərbaycanda qarşı tərəfin razılığı olmadan gizli səs yazmaq, görüntülərindən istifadə etmək qanunla qadağandır. Amma belə bir şəraitdə Baş nazirin belə bir qərar verməsi suallar yaradır. Bu daha çox kimlərin işinə yarayacaq?

Cavab: Son referendum zamanı hətta Konstitusiyaya da gizli səs və qeydlərlə bağlə əlavələr edilmişdi. Bu, ümumi prinsipdir. Amma bu qadağa vətəndaşa cinayət törədəni çəkmək, yaymaq qadağası qoyan prinsip deyil. Baxmayaraq ki, dediyiniz kimi, gizli səs yazmaq, görüntülərindən istifadə qanunla qadağandır, ancaq siz oğurluq edən məmuru çəkə, yaya bilərsiz. Ümumi qanunvericilik sistemi işığında siz buna görə məsuliyyət daşımırsınız. Ona görə məsuliyyət daşımırsınız ki, ictimai təhlükəli əməli gizli çəkib yaymaqla, polis kimi, prokuror kimi ictimai iş görmüş, ictimai mənafeni qorumuş olursunuz. Bu, əlahiddə olaraq, jurnalistlərə xas xüsusiyyət deyil. Bir çox başqalarının, o cümlədən, vətəndaşları, milli təhlükəsizliyi, insanların hüquq və azadlıqlarının təminatını qorumalı olan əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanların, şəxslərin də belə haqları var. Bu haqlar qanunvericilikdə göstərildiyi kimi insan həyatını, sağlamlığını, hüquq və azadlıqlarını, hüquqi şəxslərin qanuni mənafelərini, dövlət sirrini, habelə milli təhlükəsizliyi cinayətkar qəsdlərdən müdafiə etmək durumlarında dövriyyəyə girmiş olur. Odur ki, texniki olaraq, narahatlıq doğrudan deyil. Əsas olan işin mahiyyəti, qərarın tətbiqinin məzmunudur. Bu, olduqca ölçü-biçili yanaşma tələb edir.

Sual: Bu insan haqları baxımından düzgündürmü? Şəxsi həyata müdaxilə baxımından?

Cavab: Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti zamanı bu cür üsullardan istifadə və insan haqları mövzunun ən dolaşıq tərəfini təşkil edir. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi əməliyyat-axtarış fəaliyyəti insan həyatını, sağlamlığını, hüquq və azadlıqlarını, hüquqi şəxslərin qanuni mənafelərini, dövlət sirrini, habelə milli təhlükəsizliyi cinayətkar qəsdlərdən müdafiə etmək məqsədi ilə həyata keçirilir. Bu fəaliyyət zamanı əldə edilən bilgilər məhz həmin fəaliyyətlərin məqsədləri üçün istifadə edilməlidir. Hər hansı ictimai təhlükəli əməlin, qəsdin önlənməsi üçün əldə edilən bilgilər başqa məqsədlər üçün – məsələn, kiminsə gözdən salınması, şantajı, bir hərəkətə məcbur edilməsi və sair məqsədlərə yönəldiləcəksə, bu zaman əlbəttə ki, insan haqlarına ən kobud müdaxilə mövcud olacaq.

Sual: Bu sui-istifadə hallarına yol açmayacaqmı? Başqa məqsədlər üçün istifadə olunmayacaqmı?

Cavab: Bu, yeni qərar deyil, Nazirlər Kabinetinin qərarı 25-30 il əvvəl qəbul edilib, indi ona əlavələr edilib. Məqsədləri, tənzimlədiyi çərçivə, toxunduğu, əlaqəli hüquqlar baxımından çox ciddi qərardır, belə qərarlar ciddi çək-çevirdən keçməyə layiqdir. Onu şəxsi həyat hüququ konsepsiyasının işığında müzakirə etmək zəruridir. Hazırda qüvvədə olan qərarın əsas tərəfi onun necə tətbiq edilməsi ilə bağlıdır. Təcrübəyə baxdıqda təəssüflər olsun ki, nikbin olmaq olmur, çünki, biz dəfələrlə əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin nəticəsində əldə edilmiş bilgilərin medialarda yayılmasının şahidi olmuşuq. Bu təcrübədən çıxış etdikdə, yeni tənzimləmənin məhz əsas məqsədləri üçün istifadə ediləcəyini söyləmək çətindir. Amma yerli qanunlar, qərarlar deyil, daha geniş prizmadan yanaşanda, belə qərarların şəxsi həyata hörmət hüququnu ciddi təsirləndirməsi şübhəsizdir.

Sual: Bu qərarı gizli izləmə, Pegasus kimi məsələləri legitimləşdirmək üçün edə bilərlərmi?

Cavab: Məşhur müqayisədəki kimi desək, bıçaqdan almanı dilimləmək üçün də, cinayət törətmək üçün də istifadə etmək olar. Dediyiniz, Peqasus və ya oxşar proqramlara münasibət də elə olmalıdır. Əgər ictimai təhlükəsizliyə, maraqlara yarana ciddi və real qəsdləri önləmək üçün istifadə edilə biləcək yeganə vasitə Peqasus və ya oxşar proqramlardır, böyük ehtimalla ondan legitim qaydada istifadə edilməlidir. İstər gizli olsun, istərsə də aşkar, vasitələr, alətlər qanunların icazə verdiyi çərçivədə və hədlərdə, eləcə də qanunu məqsədlər üçün istifadə edilməlidir. Belə alətlərdən kimisə cəmiyyətin gözündən salmaq üçün, əks siyasi qüvvəni ləkələmək üçün istifadə ediləcəksə, bu yolverilməzdir, insan hüquqları ilə bir araya sığmayandır.

Sual: Dövlətlərin gizli izləmə, dinləmə kimi vasitələrdən istifadə ilə bağlı sərbəstliyi varmı? Şəxsi həyata hörmət və gizli izləmə, dinləmə məsələsində beynəlxalq standartlar necədir və siz nələri təklif edirsiz?

Cavab: Əlbəttə ki, elə sərbəstlik yoxdur, şəxsi həyata hörmət hüququ çox önəmli hüquqdur və Azərbaycanın da parçası olduğu beynəlxalq hüquq sisteminin müvafiq standartları, ölçüləri var. Gizli izləmək, dünləmək, müşahidə olar, bunu tənzimləyən qanunlar qəbul etmək olar. Əsas məsələ qanunların məzmunu ilə onların necə tətbiqidir. Avropa Məhkəməsinin təcrübəsi bu məsələləri daha aydın izah edir. Almaniya ilə bağlı Klass və başqaları-nın məhkəmə işi var. Həmin işdə şikayətçilər digərləri ilə yanaşı dövlətin gizli müşahidə, izləmə aparmasına imkan verən qanunvericiliyi mübahisələndirmişdilər. Həmin qanunvericiliyə əsasən yaradılan sistem Almaniyada bütün şəxslərin məktublarının, poçt göndərişlərinin, telefon danışıqlarının özlərinin xəbəri olmadan yoxlanılmasına imkan verirdi. Belə bir sistem poçt, telefon rabitəsi xidmətlərinin istifadəçilərinin hamısına təsir edirdi. Məhkəmə bunu həmin qanunun necə tətbiq edilməsindən asılı olmayaraq, onun mövcudluğunu şəxsi həyata hörmət hüququnun pozuntusu saymış, bildirmişdi ki, hansısa şəxs konkret izləmə, dinləmə tədbirinə məruz qaldığını təsdiqləyə bilməsə belə, qanunun qurbanı olduğunu iddia etmək hüququna malikdir. Yəni ümumi yanaşma belədir ki, kommunikasiyaların gizli izlənilməsinə imkan verən qanunların və praktikanın sadəcə mövcud olması, həmin qanunvericiliyin şamil olunduğu bütün şəxslərin müşahidə təhlükəsi altında olması ilə nəticələnir. Bu təhlükə kommunikasiyada olanların ünsiyyət azadlığına qaçılmaz təsir göstərir və şəxslərə hər hansı tədbirlərin faktiki olaraq tətbiq edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq, şəxsi həyata hörmət hüquqlarına müdaxilə təşkil edir. Qanunların necə tətbiq edilməsinə gəlincə, şəxslərin gizli izlənməsi, dinlənməsi kimi tədbirlərdə dövlətlərin geniş qiymətləndirmə sərbəstliyi var, amma bu sahədəki səlahiyyətləri qeyri-məhdud deyil. Dövlətlərin gizli müşahidə etmə səlahiyyətləri o halda icazə verilən olardı ki, onlar demokratik təsisatların qorunması üçün zəruri olsun, gizli müşahidə, izləmə kimi tədbirlər uyğun və yetərli səbəblərlə əsaslandırılsın, qarşıya qoyulan qanuni məqsədə mütənasib olsun. Məsələn, Avropa Məhkəməsi Uzun Almaniyaya qarşı qərarında terrorizmdə şübhəli bilinən şəxsin GPS qurğuları vasitəsilə izlənməsini və əldə edilən məlumatların emalının şəxsi həyata müdaxilə təşkil etmədiyi qərarına gəlmişdi. Çünki, gizli izləmə qərarı əsaslandırılmışdı. Ancaq Avropa Məhkəməsi Şimovolos Rusiyaya qarşı qərarında şikayətçinin gizli izlənilməsini pozuntu hesab etdi. Çünki, şikayətçi insan hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan təşkilatın üzvü idi, gizli izlənilməsi qərarı əsaslandırılmamışdı, demokratik təsisatların qorunmasına xidmət etmirdi. Ümumiləşdirsək, gizli izləmə, dinləməyə imkan verən qanunlar aydın və keyfiyyətli olmalı, fərdlərin şəxsi həyat hüququ kontekstində müdafiəsinə təminatlar yaratmalıdır.