“Səhv yanaşmaya görə Azərbaycan yüzlərlə, bəlkə də minlərlə istedadlı gəncini itirib”

Dekabrın 13-də Milli Məclisdə “Hərbi vəzifə və hərbi xidmət haqqında” qanuna təklif edilən dəyişikliklərin müzakirəsi zamanı Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Həqiqi hərbi xidmətə çağırış baş idarəsinin rəisi Azər Babayev hərbi xidmətin müddətinin azaldılmasının müzakirə edildiyini deyib.

“Əsas məqsədimiz bütün sui-istifadə halların qarşısının alınmasıdır. İndi qanunvericilikdə elektron kabinetlərin yaradılması, bütün məlumatların bu vasitə ilə verilməsi nəzərdə tutulur ki, şəffaflıq təmin edilsin. Ali və tam orta təhsillini fərqləndirmək yox, onların bərabərləşdirilməsi lazımdır. Bununla bağlı düşünürük”, – idarə rəisi deyib.

Azər Babayev müddətin azaldılmasına hələlik hazır olmadıqlarını əlavə edib. O, həmçinin bildirib ki, hazırda hərbi xidmət müddətinin 1 il 6 aydan 1 ilə endirilməsi müzakirə olunur. Müzakirələr zamanı həmçinin hərbi xidmətə çağırış yaşının 30-a endirilməsi də təklif edilib.Təklif olunub ki, Azərbaycanda hərbi xidmətə çağırış yaşı 35-dən 30 yaşa endirilsin.

Azər Babayev həmçinin deyib ki, ödənişli hərbi xidmətlə bağlı təklif müzakirə olunub. Lakin aidiyyəti qurumlar dəstəkləməyib.“Eyni zamanda alternativ xidmət Konstitusiyada əksini tapsa da, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmayıb. Biz bu təklifi dəstəkləyirik”.

Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Həqiqi hərbi xidmətə çağırış baş idarəsinin rəisi Azər Babayev qeyd edib ki, alternativ xidmətin əsasnaməsi də təsdiq edilib, lakin bunun tətbiq olunma qaydaları yoxdur.

Lakin dekabrın 17-də Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin yaydığı məlumatda deyilir ki, həqiqi hərbi xidmət müddətinin azaldılması məsələsi müzakirə mövzusu deyil.

Xəzər Hərbi Tədqiqatlar İnstitutunun (XHTİ) rəhbəri Cəsur Məmmədov mövzu ilə bağlı ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Həqiqi hərbi xidmətə çağırış baş idarəsinin rəisi Azər Babayev deyib ki, hazırda hərbi xidmət müddətinin 1 il 6 aydan 1 ilə endirilməsi müzakirə olunur. Sizcə, bu doğru addımdırmı?

Cavab: Maraqlıdır, Azər Babayev bir neçə gün əvvəl (13 dekabr 2024) parlamentin müvafiq komitəsində çıxışı zamanı hərbi xidmət müddətinin azaldılması ilə bağlı müzakirələrin aparıldığını bəyan etmişdi, eyni zamanda o qeyd etmişdi ki, „müddətin azaldılmasına hələ hazır deyilik”. Elə bu günlərdə (17 dekabr 2024) Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti açıqlama yayaraq bildirdi ki, həqiqi hərbi xidmət müddətinin azaldılması müzakirə mövzusu deyil. Bu tip ziddiyyətli fikirlər həm də onu deməyə əsas verir ki, hakimiyyətin özündə və onun müvafiq strukturlarında hərbi xidmətə çağırış prosesində tətbiq olunacaq strategiya ilə bağlı hələlik aydın və konkret təsəvvür və planlar yoxdur. Mümkündür ki, bir neçə aydan, bəlkə də ildən sonra bu məsələyə qayıdılacaq və hərbi xidmətin müddətinin azaldılması zərurəti ilə bağlı bəyanatlar veriləcək.

Mənim fikrimcə, hərbi xidmətə çağırış, hərbi xidmət müddətinin nizamlanması ilə bağlı proseslərin bir nəzəri-strateji əsasları olmalıdır. Yəni hədəf aydın olmalıdır ki, Azərbaycan bu tip dəyişikliklərlər nəyə gedir, məqsəd nədir? Düşünürəm ki, Təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində dəyişikliklərin mütləq bir perspektiv strateji əsası olmalıdır və bu, cəmiyyətə aydın olmalıdır. Əgər peşəkar – müqaviləli orduya keçid prosesi hədəfdirsə, o zaman əlbəttə ki, hərbi xidmət müddətinin azaldılması, bununla bərabər hərbi heyətin sayının azaldılması, hərbi strukturların bir qurumda təmərküzləşməsi vacibdir. Eyni zamanda ehtiyat-səfərbərlik qüvvələrinin hazırlığının gücləndirilməsi, daim döyüş hazırlığına malik ehtiyat qüvvələr birliyinin yaradılması lazımdır. Belə bir ideyalar və hədəflər varsa, o zaman hərbi xidmət müddətinin azaldılması məntiqlidir. Əgər yoxdursa, o zaman, bu, və digər dəyişikliklər sadəcə strateji perspektivi olmayan, ciddi əsaslardan mərhum, kimlərinsə ağlının təxəyyülü olan islahatlardır və bununla ordu nəsə ciddi irəliləyiş əldə etməyəcək.

Sual: Azər Babayev həmçinin bildirib ki, ali və orta ixtisas təhsilli şəxsləri fərqləndirmək yox, bərabərləşdirmək lazımdır. Bu təklifə münasibətiniz necədir?

Cavab: Hesab edirəm ki, təhsil bütün fəaliyyətlərdən öndə dayanan, cəmiyyətin idealı olan bir proses olmalıdır. Yəni təhsil öz-özlüyündə həmişə ordudan, hərb sistemindən üstün olmalıdır və özünə hörmət edən hakimiyyət təhsili daimi prioritet hesab etməlidir. Beləliklə, hesab edirəm ki, ali və orta ixtisas təhsilli şəxslərə münasibətdə eyni yanaşmanın olması barədə fikirlər düzgündür, indiyə kimi təəssüf ki, bu məsələdə səhv yanaşma nümayiş etdirilib. Düşünürəm ki, nəzəri olaraq yeni yanaşmanın kökündə hakimiyyətin orta ixtisas təhsilini populyarlaşdırmaq və ölkədə müəyyən iş yerlərinin tələbatını ödəmək məqsədi ola bilər. Amma bu, praktiki olaraq necə baş verəcək, qabaqcadan hər hansı fikir söyləmək çətindir.

Sual: Azərbaycanda hərbi xidmətə çağırış yaşının 35-dən 30 yaşa endirilməsi də təklif olunur. Bunun yaxşı və pis tərəfləri nələrdir?

Cavab: Düşünürəm ki, əgər dəyişikliklər keçid dövrünü nəzərdə tutursa, o zaman Azərbaycanda hərbi xidmətə çağırış yaşının maksimum və minimum həddinin dəyişdirilməsi vacibdir və bu, getdikcə, daha kəskin xarakter almalıdır. İndiki halda mən hesab edirəm ki, hərbi xidmətə çağırışın mimimum həddi 18-dən 20-yə qaldırılmalıdır, yuxarı hədd isə 35-dən 28-ə düşməlidir. Aşağı həddin 18-dən 20-yə qaldırılması orda məktəblərin son siniflərində oxuyan şagirdlərin özləri ilə bağlı perspektiv düşüncələrinə müsbət təsir edəcək, onlar öz gələcəkləri haqqında ən azı 2-3 il düşünmək imkanları əldə edə biləcəklər və beləliklə, bu, onları „qaçhaqaç“ sindromundan uzaq olmağa imkan verəcək.

İndi belədir ki, axırıncı sinifdə oxuyan əksər oğlanlar və onların ailələri stress içindədirlər – məktəbi bitirən kimi dərhal istənilən ali təhsil müəssisəsinə daxil olmaq lazımdır ki, hərbi xidmət prosesi yubadıla bilsin. İndi dəyişikliklər nəticəsində ali təhsillə yanaşı orta ixtisas təhsili də „dəbə” minəcək. Belə təsadüfi məcburi təhsil kimə lazımdır və bu Azərbaycana nə

verəcək? Əlbəttə, problemin həlli, mükəlləfiyyətli hərbi xidmət sisteminin ümumiyyətlə ləğvi, müqaviləli ordu sisteminin qurulması olardı. Yox, əgər hakimiyyət buna getmək istəmirsə, o zaman indi etmək istədikləri dəyişikliklərlə orta məktəbi bitirən gənclərə ən azı 2-3 il vaxt vermək lazımdır ki, onlar öz karyeralarını, gələcəkdə kim olmaq istədiklərini, hansı sahə üzrə məşğul olmaq istədiklərini azacıq düşünə bilsinlər və bunun üçün zaman qazansınlar. Yəni, mümkündür ki, bir gənc bir ixtisası seçir, ona hazırlaşır, amma qəbul oluna bilmir. Ona imkan yaradılmalıdır ki, növbəti iki il ərzində də gələcək təhsili və ya hansısa fərqli karyerası haqqında düşünə bilsin. Öz təcrübəmdən deyə bilərəm ki, bir çox savadlı gənclərin mümkün perspektiv karyeralarını məcburi hərbi xidmət və ya „qaçhaqaç“ situasiyada baş verən təsadüfi ali təhsil seçimi tamamilə məhv edib. Orta məktəbdə dərin riyazi biliklərə malik olan bir gənc bəlkə də gələcəkdə mühüm kəşflər edə biləcək alim ola bilərdi, amma məcburi hərbi xidmət onu ali təhsil istəyindən uzaqlaşdırdı və indi o, rayon bazarlarından birində günəmuzd satıcı işləyir. Bəli, Azərbaycan yüzlərlə, bəlkə də minlərlə belə gəncləri itirib.

Eyni zamanda hərbi xidmətə çağırış yaşının yuxarı həddinin aşağı salınması – 28-ə endirilməsi indiki vəziyyətdə həm də ona görə vacibdir ki, insanlar öz gələcəkləri, ailələri, karyeraları, planları ilə bağlı bir iş görə bilsinlər. İndiyədək Azərbaycanda olan system hərbləşdirilmiş sistem hesab edilə bilər. Belə ki, artıq 15-16 yaşından – vətəndaşların hərbi qeydiyyata alınması zamanından ən azı 35 yaşa qədər, yəni 20 il ərzində hər bir şəxsin həyatında hərbi sistem, hərbi xidmət çox güclü və eyni zamanda dağıdıcı rol oynayırdı. Ümumilikdə, vətəndaş gənclik dövrünü bitirdikdən sonra - 36 yaşından etibarən özünü nisbətən azad hesab edə bilərdi. İndi nəzərdə tutulan dəyişikliklər, ənənəvi hərbləşdirilmiş sistemi aradan qaldırmır, sadəcə azca yüngülləşdirir, amma yeni qadağaları özü ilə gətirir. Misal üçün, hərbi xidmət keçməmiş şəxs ölkədən kənara buraxılmayacaq və s.

Sual: Bunlar niyə təklif olunur? Orduya ayrılan vəsaitə qənaət etmək üçün, yoxsa təhlükəsizlik baxımından orduya bu qədər canlı qüvvə ayırmağın bundan sonar ehtiyac olmadığı düşünülür?

Cavab: Burada əsasən 3 səbəbi göstərmək olar. Birincisi, Azərbaycanda Türkiyənin ordu modelinə uyğun yeni ordu qurulması və bu çərçivədə Türkiyə ilə hərbi-strateji-müttəfiqlik prosesi ilə bağlıdır. İkincisi, Azərbaycanın müstəqillik əldə etdikdən bəri qarşısında duran bir saylı təhlükəsizlik problemi aradan qalxıb – işğal altında olan torpaqlar azad edilib. Üçüncüsü isə, „çağırışçı artıqlığı” probleminin nisbətən həll edilməsinə cəhdlərdir.

Türkiyənin ordu modelinə uyğun ordu qurulması prosesi peşəkarlaşma tələb edir. Peşəkarlaşma bu baxımdan o deməkdir ki, daha hazırlıqlı, fiziki baxımdan daha güclü şəxsi heyətin yaradılmasına ehtiyac yaranır. Əgər Kommando birliklərinin yaradılması və bu prosesin daha da genişlənməsini nəzərə alsaq, o zaman „sadə çağırışçı sistemi” dövrünün tədricən „dəb“dən düşdüyünü müşahidə edəcəyik. İndi hakimiyyət əsas gücü „MAXE“ sisteminə verib. Sadə

dildə deyilən „MAXE”-lər – müddətdən artıq həqiqi hərbi xidmət hərbi qulluqçularıdır (MAHHXHQ). Yəni, mövcud sistemdə çağırışçılar il yarım (ali təhsillilərdə bir il) hərbi xidməti keçdikdən sonra „müqavilə” imzalayıb MAHHXHQ sisteminə keçə bilərlər.

Müqavilə sözünü ona görə dırnaq arasında deyirəm ki, burada hər hansı real müqaviləli prosesdən və ya müqaviləli ordu quruculuğundan söhbət gedə bilməz. Çünki, bu müqavilə yalnız və yalnız əsgər tərəfinin öhdəliyini əhatə edir – işə götürən tərəfin öhdəliyi isə ya əks olunmayıb, ya da çox mücərəddir. MAHHXHQ sisteminin nə dərəcədə effektiv olması, gətirdiyi problemlər və başqa hallar ayrı söhbətin mövzusudur. Amma göründüyü kimi, siyasi hakimiyyət çalışır ki, tədricən ordunun şəxsi heyətini „A” səviyyəsindən (sadə çağırışçı əsgərlərdən təşkil olunmuş ordu) “B” səviyyəsinə (MAHHXHQ və Kommando heyətlərinin üstünlük qazandığı ordu) keçirsin. Bu səbəbdən hərbi xidmətə çağırışla bağlı dəyişikliklər tədricən labüd olmağa başlayır.

Türkiyə ilə hərbi-strateji müttəfiqlik prosesi də bu dəyişiklikdə müəyyən əhəmiyyətli rol oynayır. Yəni gələcək hər hansı hərbi təcavüz və təhlükə olacağı təqdirdə, Azərbaycan ordusu tək müdafiə olunmayacaq, Türkiyə bu prosesin içində olacaq. Bu, nəzəri cəhətdən belədir, praktiki olaraq bunun baş verib-verməyəcəyini proqnozlaşdırmaq çətindir.

Digər səbəb isə Azərbaycanın bir nömrəli təhlükəsizlik probleminin aradan qalxması ilə bağlıdır. Qeyd etdiyim kimi, Qarabağ və ətraf rayonlar işğaldan azad edilib. Bu, ona səbəb olmalıdır ki, Azərbaycan əvvəlki sayda hərbi heyət saxlamamalıdır. Bu gün Azərbaycanda müxtəlif təyinatlı qurumlara aid olan hərbi heyətin ümumi sayı 200 min nəfərdən artıqdır. Araşdırmalara görə, 2020-ci il müharibəsinə və 2023-cü il antiterror əməliyyatlarına qədər onların təxminən 50 faizi – 100 min hərbçi erməni silahlıları ilə təmas xəttində və ona yaxın ərazilərdə cəmləşmişdi. Müharibə bitdikdən sonra artıq hərbi qüvvələrin - əsasən də Dövlət Sərhəd Xidmətinin heyətinin Azərbaycan – Ermənistan dövlət sərhədi boyunca yerləşdirilməsi prosesi başlayıb və bu, indi də davam edir. Beləliklə, müxtəlif araşdırmalara görə, artıq müharibədən əvvəlki səviyyədə hərbi heyət saxlamağa ehtiyac qalmayıb, ixtisarlar zəruri görünür. Amma bu ixtisarlar qəfil baş verməyəcək, yəni hər çağırış mövsümündə daha az gənc hərbi xidmətə çağırıla bilər və beləliklə, bu, ümumilikdə hərbi xidmətə çağırış prosesinə yenidən əl gəzdirilməsinə səbəblər və zəruriyyət yarada bilər.

Növbəti səbəb isə “çağırışçı artıqlığı“ problemidir. Bu problemin mövcudluğu ilk dəfə bizim araşdırmalarımız nəticəsində ortaya çıxıb. Bu problemin kökü təxminən 15 il əvvələ gedib çıxır. Bizim araşdırmalarımız göstərdi ki, Azərbaycanda hərbi xidmətə çağırış potensialına daxil olan gənclərin sayı real çağırış prosesində hərbi xidmətə çağırılan gənclərin sayını üstələyir – təxminən hər il ortalama 10-15 min nəfərlik çağırışçı “artıq” qalır. Bu “artıq” çağırışçılarla bağlı vəziyyətin necə olması barədə vaxtilə səfərbərlik xidmətinə sorğu göndərmişdik, amma onlar bildirmişdilər ki, bu, dövlət sirridir, hər hansı məlumat verə bilməzlər. Amma bizim araşdırmalarımıza görə, həmin 10-15 min çağırışçı müxtəlif hərbi strukturların çağırışı tənzimləyən idarələrinin, şəxslərinin qeyri-qanuni əməllərinin, korrupsiya fəaliyyətlərinin əsas hədəfləridirlər. Yəni bu 10-15 min nəfərə müəyyən münasibət (qeyri-qanuni ödəmə, tanışlıq və s.) nəticəsində onlara hərbi xidmətdən möhlət verilir və ya onların ümumiyyətlə, hərbi xidmət keçməmələrinə şərait yaradılırdı.

İndi hərbi xidmətə çağırış prosesində dəyişikliyin məhz bu problemin qismən həllinə hədəfləndiyini düşünmək olar. Əgər nəzər alsaq ki, son illərdə xeyli sayda hərbi xidmətə çağırışa məsul olan şəxslər həbs olunub və onlar rüşvət və korrupsiya fəaliyyətlərində ittiham olunurlar, o zaman qeyd etdiyimiz bu son səbəb – „çağırışçı artıqlığı“ probleminin çözülməsi ilə bağlı müəyyən addımların atıldığını güman etmək olar.

Amma yenə deyirəm, proses anormal aparılır və strateji perspektv bəlli deyil, şəffaflıq və hesabatlılıq yoxdur. İndi aparılan və ya aparılacaq dəyişikliklərin nəyə səbəb olacağı böyük ehtimalla elmi baxımdan əsaslandırılmayıb. Yəni, effektiv proses olması üçün ilk növbədə ölkədə korrupsiyanın kökü birdəfəlik kəsilməlidir, insan haqlarına hörmət edilməlidir – bunlar ediləcəkmi? Birmənalı “hə” demək çətindir, bunun əsasları yoxdur.

Sual: Azər Babayev həmçinin deyib ki, ödənişli hərbi xidmətlə bağlı təklif müzakirə olunub. Lakin aidiyyəti qurumlar dəstəkləməyib. Sizcə niyə?

Cavab: Hesab edirəm ki, bunun çox adi səbəbləri var: cəmiyyətdə ədalət sisteminin olmaması, bərabər sosial təminatın bərqərar olmaması, ciddi kasıblıq, işsizlik, qeyri-qanuni varlanma, qeyri-demokratik idarəetmə və başqa amillər Azərbaycanda ödənişli hərbi xidmət məsələsinin baş tutmamasının əsas səbəbləri kimi göstərilə bilər. Dünya ölkələrinin təcrübəsinə baxsaq, həqiqi hərbi xidmət keçənlə ödənişli hərbi xidmətdə olanların cəmiyyətdəki statuslarında hər hansı fərq olmamalıdır. Bu baxımdan Azərbaycanda dövlət məmurlarının və onlara yaxın olan biznes və qeyri-biznes dairələrini təmsil edən şəxslərin varlı olmasını nəzərə alsaq, bu o deməkdir ki, məhz onlar, onların övladları, yaxınları həqiqi hərbi xidmətə getməyəcəklər, ödənişli hərbi xidmətdə olmaq hüququndan yararlanacaqlar. Belə bir vəziyyət cəmiyyətdə mövcud ayrı-seçkiliyi daha da dərinləşdirəcək, „hərbi xidmət yalnız kasıblar üçündür” deyimini hüquqi qüvvəyə mindirəcək. Məncə, əsas səbəb məhz budur, hakimiyyət orqanları belə həssas məsələdə cəmiyyətlə açıq qarşıdurmaya getməkdən çəkinir.

Sual: Alternativ xidmət də hələ tətbiq olunmur. Bunun səbəbi nədir?

Cavab: Bunun müxtəlif səbəbləri mövcuddur. Əsas problem alternativ xidmətin çərçivələrinin müəyyən edilməməsi və bu istiqamətdə hakimiyyət daxilində olan fikir ayrılıqları ola bilər. Əgər bu xidməti dini amillərlə çərçivələyirlərsə, o zaman Azərbaycanda müxtəlif dini cərəyanlara üz tutanların sayı arta bilər və beləliklə, hakimiyyət üçün baş ağrısı yaranacaq. Kimin hansısa dini cərəyanda könüllü, kiminsə məcburi (yəni həqiqi hərbi xidmətdən boyun qaçırmaq üçün) fəaliyyət göstərməsini aydınlaşdırmaq asan olmayacaq, ölkədə məhkəmə hakimiyyətinin müstəqil olmaması səbəbindən, bu prosesi mübahisələndirmək də tərəfləri qane edəcək həll variantını ortaya çıxarmayacaq.

Sual: Sizin alternativ xidmət, ödənişli hərbi xdmət və orduda müsbətə doğru islahatların aparılması ilə bağlı təklifləriniz nədən ibarətdir?

Cavab: Yenə bildirim ki, Azərbaycan hakimiyyəti təhlükəsizlik və müdafiə sektorunda konkret dövr üçün strateji islahatlar planını cəmiyyətə təqdim etməlidir. Bu islahatlar müqaviləli, insan hüquqlarını üstün tutan, bərabər sosial təminatı vacib edən prosesləri özünə daxil etməlidir. Şəffaflıq və hesabatlılıq bu mənada çox vacib açar ifadələrdir. Hərbi islahatlara vətəndaş nəzarəti olmalıdır. Müdafiə Nazirliyi və digər hərbi qurumlar tənqidlərə, sorğulara açıq olmalıdırlar. Onlara ünvanlanan sualları cavablandırmalıdırlar. Bu və digər hallar olmasa hər hansı effektli ordu quruculuğundan söhbət gedə bilməyəcək. İndiki vəziyyətdə siyasi hakimiyyət cəmiyyətdən gizli ordu islahatları həyata keçirir, “hərbi və dövlət sirri” qadağası altında medianın, jurnalistlərin, QHT-lərin ordu araşdırmaları məhdudlaşdırılıb, onlara həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi təzyiqlər mövcuddur. Halbuki müharibə başa çatıb, ordunun, həyata keçirilən hərbi islahatların şəffaflığı qaçılmazdır. Burada hər hansı hərbi və ya dövlət sirrindən söhbət gedə bilməz. NATO üzvü olan Türkiyə hərbi islahatlar prosesinin içindədir, bu proseslərlə bağlı davamlı olaraq Rusiya tərəfinə də məlumat verilir. Yeganə məlumatsız qalan tərəf Azərbaycan cəmiyyətidir, onun jurnalistləri və QHT-ləridir.

Müqayisə üçün bildirim ki, Ermənistan tərəfi 2022-ci ilin sonunda cəmiyyətə ordu islahatlarını, xüsusilə də onun sosial təminatını əhatə edən yeni dəyişikliklər proqramı təqdim etdi. Bu proqramdan görünür ki, yaxın perspektivdə Ermənistanda müqaviləli ordunun qurulması hədəflənib və müqaviləli əsgərlərin alacağı aylıq məvacib 450 min dram (təxminən 1.100 avro) olacaq. Düzdür, Ermənistan hakimiyyəti də media və vətəndaş cəmiyyəti ilə sıx münasibətlərdən çəkinir, ayrı-seçkilik halları hələ də var, amma tendensiya göstərir ki, Ermənistan müharibədən sonrakı dövrdən effektli istifadə etməyə başlayıb və cəmiyyətlə ordu quruculuğu mövzusunda müxtəlif müzakirələr keçirməkdə maraqlı görünür. Təəssüf ki, Azərbaycanda bu mövzuda hər hansı irəliləyiş yoxdur....