Korrupsiyaya qarşı mübarizə üçün siyasi iradə çatışmır

***

-Qubad bəy, Transparency International​ beynəlxalq şəffaflıq təşkilatının dərc etdiyi 2018-ci il Korrupsiya Qavrama İndeksi hesabatında Azərbaycan 180 ölkə arasında 152-ci yeri tutub. Azərbaycanın bu yerdə qərarlaşmasında hansı faktorlar mühüm rol oynayıb?​

-İndeksdə Azərbaycanın mövqeyinin pisləşəcəyi gözlənilən idi. Bu, 2017-ci ildən başlayan korrupsiyanın miqyasının genişlənməsi, həcminin artması, eyni zamanda korrupsiya faktlarının aşkar olunması və korrupsioner məmurların ifşa edilməsi istiqamətində gedən proseslərin məntiqi nəticəsi idi. Əslində, 2014-cü ildən başlayaraq Azərbaycanla bağlı Korrupsiya Qavrama indeksində pisləşməyə doğru dəyişikliklər müşahidə olunmalı idi. Çünki ilk növbədə korrupsiyanın artımına təsir göstərən, ümumiyyətlə korrupsiyaya qarşı mübarizənin həm də effektini azaldan məsələlərdən biri Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin mövcud durumu idi. 2014-cü ildən başlayaraq vətəndaş cəmiyyəti Azərbaycanda müstəqil olaraq fəaliyyət göstərmək imkanlarını itirib. Yalnız hökumətdən asılı olan və eyni zamanda büdcə vəsaitlərindən bəhrələnən vətəndaş cəmiyyəti institutları bu gün hakimiyyətin cızdığı çevrədə fəaliyyət göstərmək imkanlarına malikdir. Bununla yanaşı azad mətbuatın boğulması və jurnalistlərin, blogerlərin həbsi kimi hallarda korrupsiyanın reytinqinə təsirsiz ötüşmürdü. Korrupsiyanı Qavrama Indeksində Azərbaycanın yerinin pisləşməsində ən vacib faktorlardan biri ölkədə müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyət imkanlarının, azad mətbuatın fəaliyyət imkanlarının məhdudlaşması olub. Ikinci əhəmiyyətli faktor kimi məhkəmə hakimiyyətinin özünün korrupsiyaya qurşanması və məhkəmə sisteminin müstəqil olmaması, məhkəmə qərarlarının ədalətli verilməməsi, korrupsiya faktlarının aşkar edilməsi və onun araşdırılması istiqamətində məhkəmə institutunun imkanlarından istifadə edilməməsinin təsiridir. Yəni bu da sırf neqativ təsirdir. Bunu da qeyd etmək istəyirəm ki, ölkədə məhkəmə hakimiyyəti əslində həm yerli, həm də beynəlxalq mətbuatda yazılanları araşdırmalı idi. Azərbaycanla bağlı beynəlxalq mətbuat kifayət qədər çirkli pulların yuyulması, eyni zamanda korrupsiya, lobbiçilik fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi istiqamətində hesabatlar dərc etmişdi. Amma təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda müstəqil məhkəmə, hüquq, ədliyyə sisteminin mövcud olmaması səbəbindən bunların heç biri araşdırılmamışdı. Hesab edirəm ki, bu faktlar Korrupsiya Qavrama İndeksində Azərbaycanın yerinin pisləşməsinə təsir göstərən əsas faktorlardan sayılmalıdır. Digər faktorların sırasında beynəlxalq mətbuatda dərc olunanlar və aşkar olunan korrupsiya faktları, ifşa olunan məmurlar və bütövlükdə bunlarla bağlı Avropa institutları tərəfindən başlanan müzakirələrdir ki, bunun rezonansı Korrupsiya Qavrama İndeksinə təsirsiz ötüşmədi. Və bu faktlar bir daha göstərir ki, Azərbaycanda korrupsiya yalnız ölkə üçün deyil və qlobal səviyyədə də təhlükəli həddə çatıb. Azərbaycanda Korrupsiya Qavrama İndeksini pisləşməsinin başqabir səbəbi kimi isə ölkədə həm siyasi hakimiyyət səviyyəsində, həm hökumətyönlü mətbuat və QHT müstəvisində korrupsiyaya qarşı mübarizənin imitasiyasını göstərə bilərəm. Çünki bu imitasiya xarakterli hesabatlar, açıqlamalar təbii ki, son nəticədə korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində deyilənlərin arqumentsiz olduğunu sübut etməyə əsaslar yaradırdı. Bu da təsir göstərən amillərdən sayıla bilər. Digər tərəfdən deyək ki, Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatının Azərbaycanda ofisinin bağlanması və fəaliyyət imkanlarının demək olar ki, mümkün olmaması, bütövlükdə bu istiqamətdə müzakirələrdə yerli səviyyədə iştirakın təmin edilməməsi Korrupsiya Qavrama İndeksinə təsir göstərən amillərdən hesab olunmalıdır.

-Sizcə, hansı sahələrdə daha çox korrupsiya mövcuddur?

-Azərbaycanda korrupsiya daha çox siyasi korrupsiyadır. Bu endemik xarakter daşıyır. Sistemin demək olar ki, əsas elementləri korrupsiyadan təşkil olunub. Idarəetmədə biz bunu görə bilərik. Korrupsiya ümumiyyətlə iki yerə bölünür: Siyasi korrupsiya və məişət korrupsiyası. Azərbaycanda daha çox siyasi korrupsiyanın inkişaf etməsi, dövlət büdcə vəsaitlərinin oğurlanması, neft pullarının səmərəsiz istifadəsi, bunun xərclənməsi zamanı şəffaflığın və hesabatlılığın təmin edilməməsi və digər bu kimi məsələləri təbii ki, korrupsiyanın ən çox yayıldığı sahələrə, xüsusilə də maliyyə vəsaitlərinin xərclənməsi sektorunu aid etmək olar. Ictimai vəsaitlər daha çox hara yönəlirsə, korrupsiyanı daorada axtarmaq lazımdır. Hazırda ictimai vəsaitlərin ən çox istifadə olunduğu sahə tikinti- infrastruktur sahəsidir. Ən çox korrupsiya da həmin sektordadır. Digər sektorlar, o cümlədən dövlətin xidmətini həyata keçirən təşkilatlar korrupsiyaya bulaşıblar. Bunların siyahısında həm təhsil, həm səhiyyəni göstərmək olar. Çünki bu sahələr birbaşa əhaliyə xidmət göstərən sektorlardır. Korrupsiyanın növbəti ən çox yayıldığı sahə dövlət xidmətləri sektorudur. Onların içərisində də ən çox əhaliyə xidmət imkanlarına malik olan səhiyyə və təhsil sektorudur.

-Dövlət səviyyəsində elan olunur ki, ölkədə korrupsiyaya qarşı ciddi mübarizə var. Korrupsiyaya qarşı mübarizə idarəsi, Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə komissiya, qaynar xəttlər və.s. və.i.a. Hələ bu yaxınlarda belə bir məlumat da yayıldı ki, korrupsiya ilə bağlı xəbər verənlər mükafatlandırılacaqlar. Bəs görəsən nə çatışmır ki, ölkədə korrupsiyanın səviyyəsi belə yüksək olaraq qalır?

-Dövlət səviyyəsində bu cür fəaliyyət uzun müddətdir davam edir. Dediyiniz qurumlar mövcuddur. Amma dövlət səviyyəsində aparılan mübarizə yalnız aşağı ranqlı korrupsioner məmurların həbsi ilə nəticələnib. Əslində bu mübarizə yalnız həbslərdən ibarət olmalı deyil. Hətta iri məmurlar da həbs olunsa belə o demək deyil ki, bu korrupsiyaya qarşı mübarizənin göstəricisidir. Çünki bəlkə elə korrupsioner məmur elə korrupsiya məqsədi ilə həbs olunsun. Digər bir məsələ ondan ibarətdir ki, ölkədə korrupsiyaya qarşı mübarizənin mükəmməl hüquqi bazası yoxdur. Indiyə qədər məmurlar gəlir və əmlakı barəsində bəyannamə doldurmurlar, bununla bağlı qanun olsa da, həmin qanunun işləmə mexanizmi yaradılmayıb. Eyni zamanda maraq konfliktlərinin toqquşmasının qarşısının alınması ilə bağlı qanun hələ də parlamentdə müzakirədədir. Rəqabət məcəlləsi qəbul olunmayıb. Digər tərəfdən korrupsiya haqqında məlumat verənlərin özünün müdafiəsi ilə bağlı Azərbaycanda qanunvericilik yaradılmayıb. Yəni bu baxımdan hesab edirəm ki, bunlar çatışmır. Ən çox çatışmayan da Azərbaycanın korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində siyasi iradədir. Birinci növbədə dövlət başçısı özü bunun üçün nümunə göstərməlidir. Və daha amansız şəkildə korrupsiyaya qarşı mübarizə əhval-ruhiyyəsi yaratmalıdır. Bu istiqamətdə siyasi iradə ortalığa qoymalıdır.

-Ölkədə korrupsiyanın yüksək olması hansı sahələrə daha çox ziyan vurur?

-Korrupsiyanın yüksək olması ilk növbədə ölkənin imicinə ziyan vurur. Ölkənin nüfuzunu aşağı salır. Azərbaycanın kredit reytinqini pisləşdirir. Ölkəyə investisiya cəlb edilməsini çətinləşdirir. Eyni zamanda mövcud investisiyaların, sərmayələrin ölkədən çıxarılmasına şərait yaradır. Korrupsiya indeksinin yüksək olması həm də digər indekslərə də təsir göstərir. Dünya bankının idarəçilik indikatorlarını pisləşdirir. Eyni zamanda dünya bankının digər indikatorlarına da təsirsiz ötüşməyəcək. Çox güman ki, korrupsiyanın yüksək olması səbəbindən, yəni Korrupsiya Qavrama Indeksində yerinin pisləşməsi nəzərindən Azərbaycanın təmsil olunduğu bir sıra beynəlxalq təşkilatların Azərbaycanla bağlı hesabatları da, eyni zamanda apardığı araşdırmalarda, tərtib etdiyi reytinqlərdə biz vəziyyətin pisləşməsini görəcəyik. Korrupsiya əhalinin yoxsullaşmasına gətirib çıxarır. Yəni bir növ cəmiyyətin təbəqələşməsini sürətləndirir. Korrupsiya eyni zamanda dövlət büdcəsinin səmərəsiz istifadəsinə gətirib çıxarır. Korrupsiya həm də milli təhlükəsizlik üçün təhdidlər yaradır. Demək olar ki, korrupsiya bir xərçəng xəstəliyi kimi bütün sahələrdə metastaz verir. Digər sahələri də iflic edir. Onların fəaliyyətini məhdudlaşdırır və bütövlükdə ölkənin həm iqtisadi, həm sosial sisteminin sıradan çıxmasına səbəb olur.

-Korrupsiya sahəsində uğur əldə etmək üçün hansı addımlar atılmalıdır?

-Korrupsiya sahəsində uğur əldə etmək üçün ilk növbədə məhkəmələrin müstəqilliyi olmalıdır. 2014-cü ildəki vətəndaş cəmiyyətinin status-kvosu bərpa olunmalıdır. Azad mətbuatın 2010-cu ildəki status-kvosu bərpa olunmalıdır. Eyni zamanda korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində mükəmməl hüquqi baza yaradılmalıdır. Ilk növbədə gəlirlərin və əmlakın bəyannaməsinə başlanılmalıdır. Dövlət məmurları, prezidentin özü və ailəsi haqqında gəlirləri, əmlakı bəyan etməlidir. Yalnız prezident deyil, həm də ölkənin digər yüksək vəzifəli məmurlarına da şamil olunmalıdır. Gəlirlərin və əmlakın bəyannaməsi sənədi əhəmiyyətli bir sənəd olaraq artıq işləməlidir. Digər tərəfdən maraq toqquşmasının qarşısının alınması üçün qanun qəbul edilməlidir. Rəqabət məcəlləsi qəbul edilməlidir.Eyni zamanda korrupsiya haqda məlumat verənlərin müdafiəsinin təşkili ilə bağlı qanunvericilik bazası yaradılmalıdır. Dövlət məmurlarının əxlaq kodeksinin tətbiqi istiqamətində ciddi nəzarət fəaliyyəti həyata keçirilməlidir və ictimai iştirakçılıq artırılmalıdır. Vətəndaş aktivliyi çoxaldılmalıdır. Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlərin şəffaflıq və hesabatlılığı artırılmalıdır. Vətəndaşlar tərəfindən sosial auditlər genişləndirilməlidir. bunun üçün də xüsusi mexanizmlər və bazalar yaradılmalıdır. Yalnız bundan sonra bütövlükdə cəmiyyətin iştirakı ilə korrupsiya sahəsində hakimiyyətin apardığı mübarizədə hansısa bir uğur əldə etmək mümkün ola bilər.