Ölkə fəaliyyətinin bütün sahələrində vətəndaşların təşəbbüslərinin hüquqi müdafiəsi zəruridir

Azərbaycanda hüquq siyasəti müxtəlif kateqoriyalı təhlükələrlə - müharibə vəziyyəti, blokada şəraiti, terror və sairlə qarşılaşmamaq üçün özünün texnoloji layihələndirmə standartları olmaqla ilk növbədə ölkənin bütün sahələrində, o cümlədən dövlət orqanlarında və milli təhlükəsizlikdə vətəndaşlarımızın müdafiəsinə və etibarlılığına əsaslanmalıdır. (https://haqqin.az/news/275266).

Ona görə adi kənd sakini və tələbədən tutmuş ölkənin bankirinə və sahibkarına qədər (məsələn, rabitə sektorunun fəlsəfəsinin tələb etdiyi kimi) Azərbaycan iqtisadiyyatının bazarlarına ölkənin bütün sakinlərinin bərabər çıxışı tələb olunur. Burada məişət xidmətlərinin səviyyəsi nəzərə alınmaqla ölkənin milli maraqları dəqiq müəyyən edilməlidir.

Görünür, bütün bunlar ölkədə bir sıra hüquqi, texniki və kadr məsələlərinin həllini tələb edir, hərçənd bizdə mövcud çıxılmaz vəziyyətdən çıxış yolu hazırlamaq iqtidarında olan qurumlar (təhsil, tədqiqat və layihələndirmə) yoxdur. Məsələn, ölkənin Milli Məclisinin qəbul etdiyi “Rabitə (telekommunikasiya) haqqında” qanun ölkənin rabitə sektorunda bütün hüquqi bazanı müəyyən edə, rabitə xidmətlərinin və infokommunikasiya texnologiyalarının (İKT) göstərilməsi ilə məşğul olan şəxslərin öhdəliklərini müəyyən edə bilərdi.  https://haqqin.az/news/270183

Təəssüf ki, SSRİ-nin 70 illik dövründə də nə Bakıda, nə də Moskvada Azərbaycanın özündə elmi potensialın generasiyasını tam nəzərə almadılar. Yəqin, buna görə də bizə ölkədə iqtisadiyyatın ictimai rəqəmsal strukturu, informasiya axınlarının optimal paylanması, ölkənin yüksək sürətli rəqəmsal məlumat şəbəkəsi (“Elektron hökumət”in əsas strukturu) olan yeni hüquq siyasəti lazımdır.

Göründüyü kimi, ona görə də ölkədə milli maraqlar ölkənin bütün sahələrinin real inkişaf konsepsiyasında öz əksini tapmalı, Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqəmsal inkişafı üçün fundamental sənəd rolunu oynamalıdır. Ölkədə islahatlara ciddi hazırlaşmaq lazımdır ki, onların həyata keçirilməsi üçün hüquqi əsaslar və mexanizmlər yaradılsın.

Yəqin, buna görə də ölkənin təhlükəsizlik orqanlarının əsas vəzifələrindən biri ölkə sakinlərinin müdafiəsi və mühafizəsi üçün lazımi izləməni (2015-ci ilin payızında DTX və Rabitə Nazirliyinin hadisələrini nəzərdə tuturam) nəzərə alaraq ölkənin Rabitə Nazirliyi ilə sıx əlaqədə olmaqdır.

Gəlin yada salaq ki, 1990-cı il yanvarın 19-da Azərbaycan KP MK-nın binası qarşısında səhər saatlarında minlərlə nəfərlik mitinq keçirildi, onun iştirakçıları SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Azərbaycanın bir sıra rayonlarında fövqəladə vəziyyətin tətbiqi haqqında 15 yanvar 1990-cı il. Fərmanının ləğvini tələb etdilər. Lakin saat 19:00 radələrində Bakıda Televiziya Mərkəzində enerji bloku partladılmışdı (və təbii ki, həmin hadisələrdə DTK-nın rolunu qeyd etməməyə üstünlük verdilər).
Amma məlum oldu ki, hətta bu gün də müstəqil Azərbaycanın dövründə, o cümlədən, ölkənin Rabitə Nazirliyinin müəssisə rəhbərlərinə qarşı iki ildə (2016-2017) on istintaq ilə 2015-ci ilin payızı baş verdi.

Avropada isə ölkə üçün iqtisadi bazarların formalaşdırılmasının səmərəliliyi aşağıdakı proseslərin balansında görünür: sənayenin müstəqil tənzimləyicisinin olması, liberallaşma, inhisardan çıxarma və yalnız bütün bunların sonunda - özəlləşdirmə.

Görünür, iqtisadiyyatın bütün strateji əhəmiyyətli sektorlarını qorumaq üçün bir sıra hüquqi prinsiplərə əməl etmək lazımdır:

• Milli Məclisdə ölkənin vahid inkişaf konsepsiyasının qəbul edilməsi;
• Ölkədə bütün texniki həllərin inventarlaşdırılması və davamlılığı;
• İqtisadiyyatın sektorlarının müstəqil tənzimləyicisinin olması (dövlət orqanlarından kənar);
• Ölkə iqtisadiyyatında alternativlərin və rəqabətin real mövcudluğu;
• Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrində özəlləşdirmənin şəffaflığı və s.
   

Görünür, Azərbaycan (belə neft və qaz gəlirləri var) iqtisadiyyatın özümüzdəki sektorlarında işsizlik üzündən (bir sıra layihələrə yüz milyonlarla pul qoyaraq) müxtəlif bəhanə və şüarlarla xaricdə iş yerlərinin açılmasına və bu qədər böyük vəsaitlərin xarici hasilatçı ölkələrə yeridilməsinə töhfə verməməlidir.  
http://www.aze.az/news_washington_times_ssha_89569.html.

Məsələn, “AzerSpace” peykinin təqdim edilməsi ilə rabitə sektorunun  tariflərində keyfiyyətcə azalmalar varmı? http://news.day.az/politics/261290.html? 

Əbəs yerə deyil ki, Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı (ITU) hələ də ölkənin telekommunikasiyasının inkişaf səviyyəsini ölkədəki mobil telefonların (və ya peyk rabitəsinin) sayı ilə deyil, ən əlçatan və ucuz rabitə və internet xidməti kimi ölkələrin əhalisinin hər 100 nəfərinə düşən stasionar telefonların sayına görə müəyyən edir.

Bəli, bu gün Azərbaycan hələ də dünyada, məsələn, rabitə sektorunda (“Ericsson”, “Siemens”, “Apple” və s.) hansısa texnoloji liderliyə iddia edə bilməz, lakin sənaye institutları və istehsalçıları olsa, "mexaniki yığıcı və ya istifadəçilər" yox, bir sıra texnoloji işlərdə ortaq ola bilərdik. Bu gün dünyanın istənilən ucunda hazırlanan hər bir yeni texnologiya qısa müddət ərzində bu ölkənin inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq, hətta daha çox iqtisadiyyatın sektorlarının administrasiyasının səyləri ilə dünyanın istənilən ölkəsinin mülkiyyətinə çevrilir (investisiya üçün yalnız vəsait lazımdır).

Yəqin, buna görə də şəffaf milli planlaşdırma, ölkə iqtisadiyyatının yeni elementlərinin (Baş Plan) layihələndirilməsi və tikintisi, o cümlədən milli təhlükəsizliyin tələbləri nəzərə alınmaqla, Beynəlxalq Maliyyə Qurumlarının öz ölkələri üçün tövsiyələri zəruridir.

Göründüyü kimi, iqtisadiyyatımızda milli maraqların nəzərə alınması üçün ölkəmizdə tətbiq edilən bütün maliyyə qərarlarının və təyin olunmuş rəhbər heyətin ekspertizasının və texniki auditinin aparılmasının və ölkəyə idxal olunan texnika və texnologiyaların sertifikatlaşdırılması sistemlərinin yaradılmasının vaxtı çatıb, lakin iqtisadiyyatın bir çox sahələrində bunu yüksək peşəkar səviyyədə həyata keçirməyə qadir olan təhsil, elmi-tədqiqat və layihə institutlarımız yoxdur. Bununla yanaşı, görünür, ölkədə milli maraqların qorunması üçün yerli istehsalçıların yaradılması və dəstəklənməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində (məsələn, İngiltərədə) analitiklər öz fəaliyyətləri çərçivəsində biznes proseslərini birləşdirərək xərcləri azaltmaq üçün ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif bazar seqmentlərində avtonom şəkildə fəaliyyət göstərən bütün operator şirkətləri əhatə edən müəyyən holdinq növlərini ayırırlar. Bu, holdinqə onların gəlirliliyinin artmasını nəzərə alaraq ölkədə müxtəlif xidmətlər göstərmək imkanı verir. Göründüyü kimi, ölkələrin bazar iqtisadiyyatına şaquli inteqrasiya sənayeni gəlir itkisindən qorumaq və holdinq daxilində qalmaq üçün real yoldur.

Ancaq görünür, bu, dünyada hakimiyyətin bir ailənin və ya klanın əlində qəsb edildiyi inkişaf etməkdə olan ölkələrində həyata keçirilirsə, da təhlükəlidir. Odur ki, hüquqi baza baxımından inkişaf etməkdə olan ölkələrin informasiya cəmiyyətinə keçidi üçün ölkə hökuməti adaptiv və alternativ tədbirlər hazırlamalıdır, burada ilk növbədə şəffaflıq üçün müstəqil tənzimləyici (dövlət strukturlarından kənar) hüququna malik qeyri-dövlət institutlarının yaradılmasını birinci yerə qoymaq lazımdır.

Ölkəmizin artıq yeni olmayan və Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrinin rəqəmsal inkişafına iddialı olan bazar iqtisadi şəraitində təkcə dövlət orqanlarının deyil, həm də bütün fərdi istehlakçıların hüquqlarına və mənafelərinin müdafiəsi sisteminə riayət edilməsi tələb olunur.

Amma ən önəmlisi sektorlarda özəlləşdirmə prosesinin şəffaf olmasıdır.

Ekspertlər hesab edir ki, ölkədə istənilən sənayenin özəlləşdirilməsində xarici investorların iştirakı bu prosesin əsl “şəffaflıq barometri”dir və sənayeni tənzimləyən qurumların dövlət strukturlarından müstəqilliyi ilə “şəffaflıq” artır.

Məsələn, 29 mart 2001-ci ildən rabitə sənayesinin özəlləşdirilməsi ilə bağlı Azərbaycan Prezidentinin Fərmanı var, bəs niyə 22 ildən sonra bu sektorda müəssisələrin qiymətləndirilməsi ilə bağlı işləri başa çatdırmamışıq? Bəlkə də, özəlləşdirmə üçün sadə və şəffaf hüquqi alqoritm tələb oluna bilər, əks halda hər şey “Bakteleqraf” və “AzEuroTel”dəki kimi baş verə bilər - “bir addım irəli, iki addım geri” və rabitə sektorunun (SS) fəlsəfəsinə və inkişaf yoluna müdaxilə, özəlləşdirməyə sivil qərar verməyə imkan vermir.         

Sahələrdən kənarda (dövlət strukturlarından kənarda) onların qarşılıqlı əlaqəsi, qarşılıqlı hesablaşması və qarşılıqlı qoşulmasının şəffaflığı üçün müstəqil tənzimləyici tələb olunur, görünür, məhz orada qaranlıq tərəflər və iqtisadiyyatın sektorlarının qeydə alınmayan gəlirləri gizlədilib.

Axı mütəxəssislər yaxşı bilirlər ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının bir çox sahələrində real pul var, ən əsası isə bu sektorlar, həqiqətən, gəlirli və səmərəlidir.

Bu sektorlardan kənarda onların gəlirlərinə nəzarət etmək və şəffaflaşdırmaq üçün müstəqil tənzimləyicimiz olmasa, bu milyonlarla dollarlıq gəlirlərin hara axdığını bizə kim söyləyəcək?

Axı biz iqtisadiyyatda şəffaflığı öyrənməsək, karbohidrogen ehtiyatlarımız və “sabit iqtisadiyyatımız” göründüyü kimi ölkə üçün, o cümlədən rabitə sektorunda (bunu Milli Təhlükəsizlik Nazirliyində və Rabitə Nazirliyində 2015-ci ilin payızının biabırçı hadisələri göstərdi) istənilən nəticəni verməyəcək.

İqtisadiyyatın real qanunları bazar qanunlarıdır (manatın çökməsi bunu göstərdi)!

Göründüyü kimi, hüquqi baxımdan “bazar iqtisadiyyatı” şəraitində bir sıra dövlət-inhisarçı operatorların, bu sahələrin qanunvericilik bazasının, onların texniki və tarif siyasətinin dövlət dirijorunun hardasa bir adamda olması normal deyil.

Görünür, Azərbaycanın informasiyalaşdırma proqramının da tamamlanmasına ehtiyac var.

Bəlkə də, ölkədə bitməyən bu layihələrin bütün mərhələlərində şəffaflığa ehtiyacımız var: icra mərhələləri, aralıq nəticələr, ilkin kursdan kənarlaşmalar, istifadə olunan resursların səmərəliliyi, özünü doğrultması, maliyyə hesablamaları, tamamlanma tarixləri və s. https://haqqin.az/news/270183

Məsələn, Azərbaycanın rayon (kənd) əhalisi (bu, ölkə əhalisinin demək olar ki, yarısıdır) hər 100 nəfərə düşən stasionar (stasionar) telefon aparatlarının sayına görə Bakıdakından, demək olar ki, 4 dəfə geridədir ki, bu da ölkənin regionlarında ucuz və əlçatan internet səviyyəsinin azalmasına səbəb olur. (http://www.rcc.org.ru)

Xüsusilə ölkənin kənd rabitəsində son mil (və onların keyfiyyəti) ilə məşğul olmaq lazımdır.

Yəqin ki, Azərbaycan Nazirlər Kabineti yanında Tarif Komissiyası adlanan qurum dövlət strukturlarının - dövlətin inhisarçı operatorlarının təzyiqi ilə qərarlar qəbul edən formal qurumdur. Ola bilsin ki, prezident İ.Əliyevin Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında (əgər bütün ölkəyə aid edilərsə) 14 yanvar 2019-cu il tarixli fərmanı buna kömək edir.

http://musavat.com/ru/news/ilham-aliev-uprazdnil-ryad-vedomstv_584576.html

Göründüyü kimi, yalnız bir alternativ var - ölkə iqtisadiyyatının sektorlarında münasibətlərdə və qarşılıqlı hesablaşmalarda şəffaflığın təminatı kimi sənayenin müstəqil tənzimləyicisi (dövlət orqanlarından kənar).

Ölkə iqtisadiyyatının sahələrinin idarə edilməsinin yenidən qurulması, bir sıra sənaye sahələrinin səlahiyyətlərinin iki müstəqil bölməyə ayrılması zəruridir, bunun üçün əhaliyə xidmətlərin (operatorun funksiyalarının) dövlət strukturlarından kənarda qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı hesablaşmanın (hüquqi tənzimləyicinin funksiyalarının) hüquqi funksiyasından ayrılması lazımdır, bu da, görünür, Azərbaycandakı bütün özəl operatorlar və provayderlər üçün çıxış yolu olardı.

Ona görə də alternativlərə ehtiyac var və bildiyiniz kimi, Qərb öz demokratiyasını alternativ, şəffaflıq və müxalif yanaşmaların mövcudluğu üzərində qurur və bu vəziyyətdən çıxış yolu Azərbaycanda aşağıdakı beş sahə üzrə uzunmüddətli inkişaf konsepsiyasının hazırlanmasından keçir: texniki siyasət; maliyyələşdirmə; idarəetmə; ticarət və kadrlar. Biz gələcəyə hazırlaşmalıyıq və dünyanın inkişaf etmiş ölkələri sırasında olmalıyıq. Axı iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində təhsil, layihə və tədqiqat institutlarının olması və ya heç olmasa onları “üçü birdə” prinsipi ilə birləşdirməklə (Azərbaycanda sahəli Universitetlər yaratmaqla) biz ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələrinin “rəqəmsal inkişafı” tələb olunan mütəxəssisləri hazırlaya bilərdik.

Görünür, ölkənin gələcəyini bu və ya digər qurumun, sahənin adı deyil, iqtisadiyyatın sektor və sahələrində vətənin rifahı naminə real iş müəyyən edir. Məsələn, Rabitə Nazirliyinin adına açar sözlərin əlavə edilməsi: 1. + İKT, 2. + Yüksək texnologiya, indi isə 3. + Rəqəmsal inkişaf (Rabitə Nazirliyinin adının təxminən üç dəfə dəyişdirilməsi),  çıxış yolu deyil. Axı biz dünyada bu texnologiyaların yaradıcısı deyilik və yalnız bu rəqəmsal texnologiyaların istifadəçiləriyik və görünür, çoxlu pul hesabına.

Məsələ burasındadır ki, Azərbaycanın “rəqəmsal inkişaf” tarixi bu gün, yeni Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin yaradılması ilə deyil, təxminən qırx il əvvəl, 70-ci illərin sonlarında Sovet İttifaqının Rabitə Nazirliyinin şəbəkələrində birjalararası xətt üçün rəqəmsal ötürmə sisteminin  aktiv tətbiqi ilə (və hətta Bakıda “Ulduz” istehsalat zavodumuz var idi) başlayıb.

Ona görə də hüquqşünas İsmayıl Kəngərlinin haqqin.az-da “Rayon rəhbərlərinin, hakimlərin, prokurorların – hamısı Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin Akademiyası vasitəsilə” yazısını (https://haqqin.az/news/275266) nəzərə alaraq, bir az ehtiyatla yanaşardım.

Azərbaycanda idarəetmənin xüsusiyyətlərini nəzərə alsaq (ölkənin dövlət strukturlarında yüksək vəzifələrə təyinatlar tez-tez dəyişdirilir) qohumbazlıq və ya kiminsə qarşısındakı xidmətlərlərdən çox qərəzsiz yanaşma, ilk növbədə, peşəkarlıq və kadrların bacarığının ötürülməsi tələb olunur.

Görünür Azərbaycanın çoxşaxəli iqtisadiyyatının inkişafının “Dövlət təhlükəsizliyi sahəsində hüquq” adlı yeni hüquq sahəsinə total şəkildə bağlanması və bütün bunları hüquqşünaslıq sahəsində mütəxəssislər hazırlayan bütün ali təhsil müəssisələrində tədris edilməsi zəruridir, hardasa ehtiyatlı yanaşmaq lazımdır (axı bizim ölkənin idarəçiliyində ölkənin xüsusi bölgələrinə vurğu nəzərə çarpır).

Lakin bütün dövlət hakimiyyəti orqanlarının orta və yuxarı rəhbər heyətinin vəzifəyə başlamazdan əvvəl Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin Akademiyasında dövlət təhlükəsizliyi və idarəetmə sahəsində xüsusi təlim keçməsi tövsiyəsinin, görünür, səbəbləri ola bilər və daha çox Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin (DTX) şinelini xatırladır, “kadrların təbii seçimi”ndən çox uzaq kimi görünür.