“Hesabat göstərdi ki, Bayden administrasiyası Azərbaycanı Demokratiya Sammitinə dəvət etməməkdə haqlı idi”

***

Sual: Ələkbər bəy, bildiyiniz kimi aprelin 12-də ABŞ Dövlət Departamenti 2021-ci il dünya ölkələrində insan haqlarının durumuna dair illik hesabatını açıqladı. Azərbaycan ictimaiyyəti həmişəkindən fərqli olaraq bu barədə müstəqil və xarici medianın azərbaycandilli bölməsinin verdiyi qısa xəbərlərdən öyrəndi. Bir sözlə, Azərbaycan mediası bu hesabatın Azərbaycanla bağlı hissəsinə çox az yer ayırdı, nəinki Ermənistanla bağlı hissəyə. Hesabatda Azərbaycanla bağlı yazılanların qərəzli olduğunu söyləyənlər istisna olmaqla. Ona görə bir daha sizdən soruşmaq istərdim. Hesabatı obyektiv hesab etmək olarmı? Və bu hesabat bundan əvvəlkilərdən nə ilə fərqlənir?

Cavab: Bəhs etdiyiniz mənzərə - hesabatın yerli mediada əks olunmaması - özlüyündə onun autentikliyinin və obyektivliyinin təsdiqidir. Belə ki, bu sənədlə tanış olanlar haqlı olaraq, Azərbaycanda obyektiv rəyə və müstəqil mediaya demək olar ki, nəfəslik qalmadığı qənaətinə gəlmiş olar.

Bir qayda olaraq, Dövlət Departamentinin faktlar toplusu azadlıqların ən çox tapdandığı ölkələrdə ya inkar edilir, ya da qeyri-rəsmi embarqoya məruz qalır və görməzdən gəlinir.

Digər tərəfdən, Dövlət Departamentinin 2021-ci ildə Azərbaycandakı insan haqlarına dair sənədləşdirdiyi faktlar bir daha sübut etdi ki, Bayden administrasiyası dekabr ayında İlham Əliyev hökumətini Demokratiya Sammitinə dəvət etməməkdə haqlı idi.

Ermənistana gəldikdə, o ölkədə insan haqlarının pisləşib-pisləşməməsi Azərbaycan hökumətini öz vətəndaşlarına qarşı həyata keçirdiyi pozuntulara görə məsuliyyətdən azad etmir. Söhbət fərqli ölkələrdən gedir.

Yaxşı olardı ki, Azərbaycan hakimiyyəti və nəzarətindəki media vasitələri açıqlanmış hesabatın məhz Azəbaycana aid kifayət qədər dolğun - 55 səhifəlik bölməsini diqqətlə oxusunlar.

Problemlərin inkarı heç bir halda onların həllinə yol açmır. Açsaydı, builki hesabat əvvəlkilərdən yaxşı mənada fərqlənərdi. Məyyən fərqlənmələr olub, bəli - amma təəssüf ki, yaxşı mənada yox...

Sual: Hesabatda Azərbaycanla bağlı daha çox hansı narahatedici məsələlər qabardılıb?

Cavab:  İlk diqqətçəkən məqam hesabatın müqəddiməsində ölkədə baş vermiş insan haqları pozuntularının sadalandığı xülasənin genişlənməsidir.

Dövlət Departamentinin yanaşması budur ki, müəlliflər baş verən faktları yalnız sənədləşdirib ictimaiyyələşdirirlər, təhlil etmirlər – işin sonuncu tərəfi oxuyucuların öz üzərinə buraxılır. Başqa sözlə, əsl vəziyyəti anlamağın etibarlı metodu son hesabatı əvvəlkilərlə müqayisə etməkdir.

Son iki ilin hesabatına nəzər yetirdikdə isə Azərbaycanda insan haqları potuntularının miqyası ilə yanaşı metodların da genişləndiyi qənaətinə gəlmək olar. Məsələn, ötənilki mənzərə ilə müqayisədə bu dəfə hesabatda məhz təhlükəsizlik qüvvələrinin üzvləri tərəfindən həyata keçirilmiş işgəncə və qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftarlardan bəhs olunur. Bənzər faktlara əvvəllərl də rast gəlinirdi, amma bu dəfə müəlliflər pozucuları necə deyərlər, barmaqla göstərməklə problemdən bəhs etməli olublar.

Ötən il olduğu kimi, bu il də hesabatda cəzasızlığın bir problem olaraq qalmasndan bəhs olunur. Bununla yanaşı, müqəddimədə hökumətinin təkcə insan haqlarını pozan əksər rəsmiləri deyil, həm də korrupsiya əməllərini araşdırıb cəzalandırmadığı vurğulanır.

Hesabatın digər bölmələrinə nəzər yetirdikdə isə, 2020-ci ilin sonunda ölkədə siyasi məhbusların sayının müəyyən hesablamalara görə, 90 -146 arasında olduğu bildirilirdisə, 2021-ci ilin eyni dövründə bu rəqəmin 122-yə çatdığı vurğulanır. Başqa sözlə, ən optimist ehtimalla yanaşsaq – bura İlham Əliyevin Novruz əfvi nəticəsində azad edilmiş 625 nəfər arasındakı 38 siyasi məhbusu da əlavə etsək - aydın olur ki, ümumilikdə bu sahədə vəziyyət pisləşib ki, yaxşılaşmayıb.

Bununla yanaşı, ölkənin hüdudları kənarında fəallara qarşı həyata keçirilmiş adam oğurluğu, öldürmə, məcburi ölkəyəqaytarma və ya digər zorakılıq təhdidləri haqqında builki hesabatda daha açıq, narahat doğurucu faktlarla bəhs olunur.

Media azadlığı sahəsində vəziyyət isə əvvəlki ildən qat-qat qaranlıqdır. Məsələn, öncəki heaabatlarda hökumətin əsasən müstəqil jurnalistlərə qarşı təqiblərindən bəhs edilirdisə, bu dəfə hədəfdə onlarla yanaşı, redaktorlar və blogerlərin də olduğu vurğulanır. Eyni zamanda, təqiblərin coğrafiyasının genişləndiyi, ölkə hüdudlarından kənarda həyata keçirildiyi ayrıca vurğulanır. Bununla yanaşı, hökumətin milli təhlükəsizlik adı altında medianı təqib etməsi – Polad Aslanovun nümunəsində - bu il üçün yenilikdir. Dekabr ayında media haqqında mürtəce qanunun tələsik parlamentdən keçirilməsi də diqqətdən yayınmayıb.

Siyasi fəaliyyətə gəldikdə, ötənilki hesabatda Azərbaycan qeydiyyatdan keçmiş siyasi partiya və qrupların sayının 63-ə qalxdığı uğur olaraq vurğulanırdısa, bu il nisbətən kiçik 58 rəqəmindən istifadə olunub.

Bir sözlə, son iki heabatların müqayisəsi bir daha deməyə əsas verir ki, Azərbaycan hakimiyyəti əvvəlki yalnışlarını düzəltməyə meyllənməyib. Demək olar ki, bütün sahələrdə - hətta əmək şəraitinə dair bölmələrdə belə, pozuntu rəqəmlərinin böyüdüyü qənaətinə gəlmək olar.

Adi bir nümunə: ötənilki hesabatda əmək fəaliyyəti zamanı həyatını itirmiş qəza qurbanlarının sayı 48 idisə, bu dəfə bu qədər 51-ə qalxıb. Bununla belə, hökumət əməyin mühafizəsi və sağlamlığı ilə bağlı ən sadə qanunları belə effektiv şəkildə tətbiq etməyib - hər halda, hesabat bu qənaətə gəlməyə imkan verir.

Sual: Son günlər belə bir məlumatlar yayılır ki, ABŞ ATƏT-in Minsk Qrupundan kənarda Qarabağ məsələsində vasitəçiliyi davam etdirəcək. Bunu necə anlamaq olar?

Cavab:  ABŞ Minsk Qrupu formatına sadiqliiyini hər zaman vurğulayıb. Söhbət mövcud həmsərdlik institutundan gedirsə, bir qayda olaraq, “üçlük” son illər fəaliyyətini rotasiya qaydasında ötürmə üsulu ilə həyata keçirirdi - əlbəttə ki, təşəbbüslərini koordinasiya etmək şərti ilə - hərçənd ki, bu zaman “oyun qaydalarını” pozmaqda Rusiya xüsusilə fərqlənib.

Belə hallar 2020-ci il müharibəsindən öncə də dəfələrlə baş verib, amma xüsusilə də müharibədən sonra Moskvanın birtərəfli qaydada vasitəçilik təşəbbüsüni ələ almaq cəhdləri çox keçmədən, münaqişəyə fokuslanmaqdan daha çox, digər həmsədr ölkələri prosesdən uzaqlaşdırmaq iştahı ilə əvəzlənib. Bu yaxınlara qədər dillərdən düşməyən 3+3 təşəbbüsü də məhz bu məqsədlə ortaya atılmışdı, hansı ki, Qərb tərəfindən dəstəklənmədi.

Hazırda isə ABŞ Qarabağ məsələsində vasitəçiliyini Avropa ilə əvvəlkindən daha sıx koordinasiyalı şəklində həyata keçirir. Avropa tərəfdən prosesə təkcə Fransa deyil, o cümlədən Brüssel də aktiv cəlb edilib. Aİ ailəsini tərk etmiş Böyük Britanıya da öz növbəsində tərəflərlə, eləcə də Vaşinqtonla, aktiv təmasdadır.

Rusiyaya gəldikdə, məntiqi sual odur ki, eyni anda qapı qonşularından birinə təcavüz edən bir ölkə digərinə sülh gətirmək işində səmimi görünə bilərmi? Mən son bir neçə həftə ərzində bu sualı bir neçə dəfə Dövlət Departamentinin brifinqlərində qaldırmışam. Sözçü Ned Price ABŞ-ın mövcud formatlar çərçivəsində həmfikir ölkələrlə birliklə münaqişə tərəfləri arasında birbaşa təmasların davamında maraqlı olduğunu ifadə edib. Burada açar ifadə “həmfikir” sözündədir. Moskvanın regiondakı hazırkı davranışları fonunda kimlərsə onu özünə həmfikir görə bilərmi? Demək çətindir...

Sual: ABŞ Dövlət Departamentinin Avropa və Avrasiya Məsələləri üzrə Bürosunun Twitter hesabında yazılmışdı ki, “Dövlət katibinin köməkçisi Donfrid Birləşmiş Ştatların prosesə ən yaxşı şəkildə necə dəstək verə biləcəyini müzakirə etmək üçün bu həftə Qafqazda danışıqlar üzrə baş müşaviri Endryu Şoferi regiona göndərib”. Şofer artıq regiona səfər edib. Qafqazda danışıqlar üzrə baş müşavir nə deməkdir? Yeni vəzifədirmi?

Cavab:   Cənab Şofer ABŞ Dövlət Departamentində Qafqazda danışıqlar üzrə baş müşavir vəzifəsini xeyli müddətdir ki, icra edir. Hazırda o, Bakıda səfərdədir və aprelin 29-a qədər orada olacaq. Ötən həftə isə Yerevanda rəsmilərlə təmasda olub. İki ölkə rəsmiləri arasında birbaşa təmasların təşkilində yaxından iştirak edir.

2017-ci ildə səfir Richard Hoagland ATƏT-in Minsk Qrupunun amerikalı həmsədri postunu tərk etdikdən sonra bu vəzifəyə Cənab Şofer təyin edimişdi və 5 ilə yaxındır ki, eyni mandatı daşıyır.

ABŞ rəsmilərinin yanaşması belədir ki, cənab Şoferin rəsmi vəzifəsi ilə Minsk Qrupundakı fəaliyyəti bir-birini inkar etmir, əksinə, tamamlayır.

Ötən ilin noyabr ayında ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı missiya rəhbərlərinin Yerevan görüşünə də Cənab Şofer Qafqazda danışıqlar üzrə baş müşavir olaraq qatılmışdı.

Sual:  Son olaraq, ABŞ-ın region, Azərbaycanla olan münasibətlərində və prioritetlərində, Qarabağ məsələsində tutduğu mövqeyində nə yeniliklər var? Hansısa dəyişikliklər varmı?

Cavab: Ən önəmli yenilik region xalqlarının üzləşdiyi təhdid və təhlükələrin indi həmişəkindən daha aktual və daha artıq simpatiya ilə qəbul olunmasıdır. Son iki ay ərzundə Ukraynada baş verənlər post-Sovet regionundakı donmuş münaqişələrin dayanıqlılığına dair düşüncələri alt-üst edib.

Odur ki, ABŞ və müttəfiqləri regionda əbədi sabitliyə təhlükə yaradan səbəbləri aradan qaldırmaq işinə indi daha yaxından maraq göstəririlər.

Qarabağ məsələsində Azərbaycanla Ermənistan illər sonra öz aralarında birbaşa dialoqa yenidən başlamaqla növbəti mərhələyə qədəm qoyublar. Yeri gəlmişkən, iki ölkə nazirləri arasında təmaslar bu gün də davam edir.

Münaqişənin qarşılıqlı hörmət prinsipi ilə hər iki tərəfin ortaq maraqları çərçivəsində həlli ABŞ-ın dəstəklədiyi -- həm də, Rusiyadan fərqli olaraq, öz timsalında təmsil etdiyi -- modeldir və bu prinsipin möhkəmlənməsi region xalqlarının birgə yaşayış səviyyələrinin yaxşılaşması və dəyərlərin möhkəmlənməsi ilə paralel baş verməlidir.

Əgər iki ölkə və xalqları bir-birinin dəyərlərini və motivasiyalarını başa düşməyəcəklərsə, əbədi sülh şansı azdır. Birinin iradəsini digəri üzərində zorlamaqla müharibələri bəlkə də müvəqqəti durdurmaq mümkündür, amma sülh əldə etmək mümkün deyil. Son 30 ildə Ermənistanın təcrübəsi buna əyani sübut olub. Azərbaycan eyni səhvləri təkrarlamamalıdır.

İki ölkə arasında nifaqı genişləndirib nəticədə hər ikisini özündən asılı vəziyyətdə salan Rusiya öz regional məqsədlərini və əsl simasını Ukraynanın timsalında ifşa edib. Odur ki, Azərbaycanla Ermənistan nə qədər tez öz talelərinin qayğısına qalmağa başlayacaqlarsa, bir o qədər prosesdən qalib çıxacaqlar. ABŞ isə bu işdə tərəflərə dəstək verməkdə indi həmişəkindən daha maraqlı görünür və Moskvanın nə deyəcəyi onu daha az maraqlandırır.