Tramp-demokratiya-biznes üçbucağı

ABŞ-da keçirilmiş prezident seçkisinin nəticələri dünya gündəmini silkələdi. Onun rezonansı hələ də davam etməkdədir. Çünki bu bir ölkənin daxili problemi olmaqdan çıxaraq dünyanın tarixi inkişaf yolunu müəyyənləşdirən əsas hadisələrdən biri kimi səciyyələndirilir. Yəqin ki, tarixçilər arasında belə bir populyar fikrin dərin mənası da bu reallığa söykənir: ABŞ tarixi XX əsrə qədər Amerika tarixi, XX əsrdən sonra isə dünya tarixidir.

Donalt Trampın seçkidə qazandığı qələbə artıq nağıl deyil, faktdır. Fikrimcə, bu Trampın qələbəsi, Amerika xalqının demokratik inkişafı yox, bəlkə də faciəsidir. Bu ilk növbədə Amerika seçicisinin hansı kateqoriya ilə düşündüyü haqqında aydın bir təsəvvürü ortaya qoyur. ABŞ Demokratlarının populizmə necə məğlub olmaları Respublikaçıların namizədinin güclü olması ilə deyil, onların ideoloji və təbliğat imkanlarının nə qədər zəiflədiyini göstərir. Tramp saxta yolla seçilməyib, onu Amerika vətəndaşları seçib. Demək problem seçki mexanizmində yox, seçici şüurundadır. Seçici yetkinliyində və dəyərlərindədir.

Hazırkı qələbədə Respublikaçılar heç şübhəsiz ki, əsas 2 silahdan - maliyyə və medianın gücündən bütün gücü ilə istifadə etdilər. Bu baxımdan hazırkı seçki  kompaniyası ABŞ-ın siyasi tarixində ən bahalı seçki sayılır. Seçki toplam halında 15 milyard dollardan artıq vəsaiti özünə maqnit kimi çəkməyi bacarıb. Demokratlar partiyası bu seçkiyə 2,6 milyard dollar, Respublikaçılar isə 1,5 milyard dollar xərcləyiblər. Məsələnin maraqlı tərəfi ondan ibarətdir ki, demokratların respublikaçılardan daha çox vəsait xərcləməsinə baxmayaraq seçkini rspublikaçıların namizədi Donal Tramp uddu.

D.Trampın ən mühüm maliyyə və media dəstəyi İlon Maskdan gəldi. “Twitter” sosial şəbəkəsini “X”ə dəyişən İ.Mask yeni media resursları ilə Trampın seçki kompaniyasına güc qatdı və yekunda 145 milyon dollar həcmində vəsait xərclədi.

İlon Mask - seçki sponsoru və media dəstəkçisi kimi

Texnologiya şirkətinin rəhbəri İlon Mask özünün bütün maliyyə və media dəstəyi ilə Trampı tam müdafiə etdi. Bu dəstəyin siyasi hədəfinin nədən ibarət olması haqqında mülahizə yürütməmişdən öncə İlon Maskın keçdiyi həyat yoluna dərindən nəzər salmaq lazımdır.

İlon Mask Cənubi Afrikada boya-başa çatmasına baxmayaraq 17 yaşında orta məktəbi bitirib Amerikaya gəlmək cəhdi uğursuz alınır. Nəhayət 21 yaşında Pensilvaniya Universitetinə qəbul olaraq ABŞ-a gələn yolu açılır. Gənc yaşlarından böyük pullar qazanmağa müvəffəq olur. İlk olaraq “Zip2” şirkəti ilə yola çıxır. “X.com” şirkəti ilə özünün növbəti ideyasını həyata keçirir. Kosmik səyahət ideyası onu “SpaceX”in yaratmasına təkan verir. Hətta 2001-ci ildə bu məqsədlə Rusiyaya gələn İ.Mask ballastik raket dilerləri ilə əlaqələr yaratmaq istəyi boşa çıxır. Onu Rusiyada soyuq qarşılayırlar, hətta ironik olaraq deyirlər ki, nə danışdığını özü bilmir.

Maskın başı raketlərə qarışan zaman onun mühəndisləri “Tesla Motors”un işlərinin daha irəli aparılması üzərində çalışırlar. Əslində bu şirkəti Mask yaratmayıb. Onu 2003-cü ildə Martin Ederhard və Mark Tarpening təsis edib. Bir sözlə İ.Mask rəqəmsal texnologiya sahəsində möhtəşəm biznes imperiyası yarada bilib. Hazırda o, “Forbes”in ilk pilləsində yer tutaraq dünyanın ən zəngin insanı hesab olunur və onun sərvətinin likvid dəyəri 264 milyard dollar həcmində qiymətləndirilir.

Müqayisə üçün deyək ki,  Trampın özü  zəngin bir insandır. Onun sərvətlərinin isə likvid dəyəri 3,2 milyard dollardır. Müqayisəolunmaz dərəcədə olan sərvət fərqi olan bu iki mühüm şəxsləri bir arada tutan nədir sualı düşündürücüdür...

Əslində İ.Mask həm də bir bitcoun spekulyatorudur. Məhz seçki səhərisi bütün valyuta birjalarında kriptovalyutanın qiymətlərinin əhəmiyyətli artımı dünya iqtisadiyyatının həssaslığını və risklərini impulsiz şəkildə artırdı. İ.Maskın rəhbərlik etdiyi “Tesla” şirkətinin səhmləri 25 faiz artıb. Qlobal bazarda siyasi konyukturanın birjaları sürətli çalxalaması onu deməyə əsas verir ki, bazarlarda məcmu tələb və məcmu təklifin rəqsinə çoxlu sayda faktorlar təsir etməkdədir. Bunlardan biri politik faktordur.

Yalnız bir şəxsin sərvətlərinin həcminin 1\4 qədər artması onun nə qədər zənginləşdirdiyini deməyə imkan verir. Demək məntiqlə bu seçki dünyanın bir nömrəli zəngin insanı üçün həm də biznes idi.

Siyasət əslində biznesdən ayrı tutulmalıdır. Əgər Tramp növbəti il ərzində hakimiyyətdə qalarsa bu İ.Maskın nə qədər daha zənginləşəcəyi təəsuratını öncədən yaradır. Xüsusilə süni intelekt sahəsində ixtisaslaşmış bir şirkətin kapitalizasiyasının həcminin iri dövlətlərin rezervləri və ÜDM-dən dəfələrlə böyük hala gələcəyini proqnozlaşdırmağa imkan verir. Onun sərvətləri 1 trilyon dollara və ya ondan da daha böyük həcmlə ölçülə bilər. Bu isə İ.Mask sanki Türkiyə, Rusiya və Cənubi Koreya kimi ölkələrin rəhbəri halına gəlməsi anlamına gəlməsi deməkdir.  

Populizmin zühuru, ABŞ iqtisadiyyatının həcmi və demokratiyasının zədələnməsi

Tramp ABŞ kimi dünyanın təkcə demokratiya ənənəsi və dəyərləri olan bir ölkəyə yox, eyni zamanda nəhəng iqtisadi sistemə malik olan bir ölkəyə növbəti dəfə rəhbərlik edəcək. Dünyada istehsal olunan mal və xidmətlərin hər 4 dollardan 1 dolları bu ölkənin payına düşür. Ötən il (2023) qlobal ÜDM-nin 105,4 trilyon dollar təşkil etmişdi. Bunun 26 faizini və ya 27 trilyon dollarını ABŞ iqtisadiyyatı təşkil etmişdir. Belə bir dünya iqtisadiyyatı üçün xüsusi çəkisi və dominantlığı olan ölkəyə ortabab bir adam rəhbərlik etməsi bəlkə də tarixin ironiyasıdır. Obrazlı desək,  bu çox ağır bir yükün zəif bir siyasətçinin çiyinləri üzərinə qoyulması deməkdir.  

Tramp faciəvi siyasətçidir. Heç bir uyğunluq parametrinə görə siyasətçi standartlarına cavab vermir. Bu baxımdan dünyada, o cümlədən demokratiyanı gözdən salan və qlobal demokratiya hərəkatına Trampdan çox zərbə vuran siyasətçi bəlkə də tapmaq mümkün deyil. Fikrimcə onun yaxın gələcəkdə ABŞ dövləti və demokratiya adına vuracağı zərbələr ölçüyəgəlməz olacaq.

Trampın çıxışlarından demokratiyanın inkişafı naminə bircə dənə fikir mümkün deyil. Nifrət ritorikası ABŞ siyasəti üçün çox yad bir anlayışdır. Tramp bu ritorikanı ABŞ-ın siyasi, o cümlədən seçki sisteminə gətirib. Yalnız siyasi məsuliyyətsizliyinə görəmi Tramp qəbulolunmaz şəxsdir? Xeyr!  Adam konkret olaraq Andlar Məhkəməsinin 34 maddə üzrə konkret cinayət maddəsində ittihamlar olunur. İmpiçment qərarı ona hər addımda tətbiq oluna bilər.    

Trampın çıxışlarında iqtisadi və biznes sferasına aid tezislər də yer alıb. O, seçki öncəsi korporativ vergilərin aşağı salınması və aşağı neft qiymətləri vəd etməsi ilə özəl sektorun öz arxasınca dartıb gətirməsinə nail ola bildi. Ucuz neft qiyməti isə ilk növbədə alternativ enerji sektorunda (süni intelekt, yaşıl biznes, İT investorları və s.) çalışan biznes subyektləri üçün çox cazibdir. Məhz buna görə dünyada rəqəmsal iqtisadiyyatın əsas oyunçuları respublikaçı Tramp ətrafında birləşdilər. Dünyada bərba olunan enerjinin ən böyük tərəfdarı və bu bazarın əsas aktoru İ.Mask deyib ki, süni intelekt üzrə işləyənlərin böyük əksəriyyətindən nigaran olmalı deyil və çox böyük süni intelekt şirkətlərinə qoyduğu investisiya sadəcə barmağını bu sahənin nəbzində saxlamaqla hansı işlərin getdiyindən xəbərdar olmaq üçündür.   

ABŞ seçkilərinin tarixində özəl biznesin bir ölkənin prezidentinin kim olacağı seçimində ölüm-dirim savaşı heç vaxt bu qədər maraq doğrumayıb. Məhz buna görə şirkətlər də bu siyasi oyunda ən yaxından iştirak edirdilər. Sonucda transmilli neft korporasiyaları rəqəmsal texnologiya şirkətlərinə məğlub oldular.

İlon Maskın siyasi baxışları və marsda birbaşa demokratiya ideyası

Məlum olduğu kimi İ.Mask başqa bir dünyanın formalaşacağı ideyası üzərində baş sındıran fenomenal şəxsdir. Özünün marsda öləcəyinə ümid edən İ.Mask açıdğı cahanşümul miqyasa və cığıra görə onu Qalileylə, Edisonla, Eynşteynlə müqayisə etmək olar.

Hətta Mask marsda olacaq cəmiyyətin hansı idarəetmə forması seçiləcəyi ilə bağlı baxışlara sahibdir. O, deyib ki, o, marsda qurulacaq hakimiyyətin böyük ehtimalla nümayəndəlik deyil, birbaşa demokratiya olacağını istəyir. Yəni insanlar problemlərə birbaşa səs vermək imkanı qazanacaqlar. Onun fikrincə, birbaşa demokratiya, nümayəndəlik demokratiyasına nisbətən korrupsiya potensialını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.  

Bu maraqlı, həm də məntiqli yanaşma Maskın müasir ABŞ siyasətinə münasibəti haqqında sualı aktuallaşdırır. Yaxın keçmiş ekskursiya etmək, o, özünü “yarım-demokrat, yarım-respublikaçı” kimi (“Həyat, biznes, uğur və sahibkarlıq dərsləri” kitabı, 2017) təqdim edir və deyir ki, onun mövqeyi “ortadadır - sosial liberal və fiskal-konservativ.”  

Qlobal demokratiya böhranı və ABŞ-ın siyasi məsuliyyəti

ABŞ-da çoxlu sayda milyarderlər vardır ki, Trampdan daha zəngin və ondan da ölçüyəgəlməz dərəcədə ağıllıdırlar. Uorren Baffetdən Bil Qeytsə qədər bu qədər təcrübəli, ağıllı və bilikli iş adamlarının olduğu halda Trampın olimpin zirvəsinə qədər gəlməsi onun yalnız siyasi prosesdə daha aktiv rol alması və israrlı olması ilə birbaşa bağlıdır. Başqa heç bir özəlliyi ilə bağlı deyil.

ABŞ-ın ən zəngin biznes elitasının təmsilçiləri Uorren Baffet, Ceff Bezos, Mark Zukerberq, Bill Qeyts, Larri Peyc nə prezidentdirlər, nə də siyasətə gəlirlər. Bunların içərisindən Donalp Tramp yeganə şəxsdir ki, ABŞ siyasətinə “sən zənginsənsə, sən hər şeysən və sənə hər şey olar” neqativ düşüncəni gətirib. Bu əslində mütərəqqi demokratik dünyanı ABŞ demokratiyasından uzaqlaşdıran faktordur.  

Biz əslində hazırda  demokratik liderlərin göstərdiyi zəifliklərin populist siyasətçilər tərəfindən doldurulması tandeminə şahidlik edirik. Bu proses 2010-cu ildən başayaraq gedir. Çünki qlobal demokrtaikləşmə son 15 ilə yaxındır ki, zəifləməyə doğru kurs götürüb. Qlobal miqyasda demokratikləşmə indeksləri aşağı düşür, demokratiyaya keçid edən dövlətlərin sayı əvvəlki illərlə müqayisə azalıb.   

Populist siyasətçilərin demokratik liderlərdən önə keçməsi onların seçiciləri manipulyasiya etmək fürsəti yaradır. Və bununla populizm ön plana çıxır. İqtisadiyyat üzrə 2024-ci ilin Nobel mükafatçısı Daron Acemoğlu bu iki təsnifat arasındakı fərqi çox dəqiqliklə belə interpretasiya edib: “Qeyri-populyar totalitar təbiətli siyasətçilərin ön plana çıxması 2 amili xüsusilə qabardır. Bunun biri odur ki, demokratik boşluğu populist liderlər doldurur. İkincisi isə bu boşluğu şirkətlər doldurur. Bu isə şirkətlərin hökumətlərdən daha önəmli hala gəlməsi ilə bağlı narahatlıq yaradır.” Daha sonra özünün proqnozlarını dilə gətirərək Trampın prezidentlik dönəmi ilə narahatlığını ifadə edərək deyir: “Trampın prezidentliyinin təsirləri təkcə ABŞ-la əlaqəli olmayacaq. Qeyri-müəyyənlik bütün dünyada artacaq. Trampın mənfi idarəçiliyinin təsirləri bütün dünyada Amerikadakından daha böyük olacaq.”