2005-ci ildə Şah-Dili Milli Parkının yaradılması səhv idi: bu, suitiləri və qağayıları qoruyan bir qoruğun yerinə yaradıldı

Bu yaxınlarda başa çatan COP29-un diqqət çəkən məqamlarından biri dəniz məməlilərinin müdafiəçilərinin nümayişi oldu ki, onlar  Bakı bulvarında balina maketini nümayiş etdirdilər. İştirakçılar maketi şlanqla sulayaraq BMT konfransının diqqətini balinaların ovlanması ilə bağlı kritik problemə yönəltdilər.

Xəzər dənizində balinalar olmasa da, nəsli kəsilməkdə olan növlərin Qırmızı Kitabına daxil edilmiş Xəzər suitisi (Phocacaspica) yaşayır. Azərbaycan sakinləri tez-tez fırtınalardan sonra onların cəmdəklərinin sahilə atıldığını görürlər. Azərbaycanlı zooloq, Təbiət Tarixi Muzeyinin direktoru Tariyel Heybətovun sözlərinə görə, Xəzər dənizində hər il Azərbaycanın şimal sahillərinə 2000-ə yaxın suiti cəmdəyi atılır. Bildirilir ki, Rusiya və Qazaxıstan sektorlarında vəziyyət daha pisdir, burada suitilərin ölüm nisbəti daha yüksəkdir. Son ekoloji fəlakət problemin aktuallığını önə çəkib: 24 oktyabr-13 noyabr 2024-cü il tarixlərində Qazaxıstanın Mangistau vilayətində Xəzər sahili boyunca 1034 ölü suiti tapılıb. Ekspertlər güman edirlər ki,  təbii hadisələr, o cümlədən sualtı zəlzələlər nəticəsində qaz tullantıları ölümə səbəb ola bilər.

Bu yaxınlarda Tariyel Heybətov Rusiya Xəzər Bioloji Resurslar İnstitutunun Mahaçqalada təşkil etdiyi "Xəzər suitisi: Xəzər ekosisteminin sağlamlığının göstəricisi" adlı konfransda iştirak edib. Heybətov öz fikirlərini Turan İnformasiya Agentliyilə bölüşüb.

* * *

Turan: Xəzər sahillərində istirahət edənlər tez-tez bildirirlər ki, fırtınadan sonra sahilə atılan suiti cəmdəklərini görürlər. Bu hal suitilərin populyasiyası üçün nə qədər önəmlidir? Bu heyvanların çoxalma tendensiyası necədir?

Tariyel Heybətov: 2024-cü ildə biz Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda Xəzər suitilərinin monitorinqini apardıq. Gecə-gündüz müşahidə güclü binokl və gecəgörmə cihazlarından istifadə edərək vizual olaraq aparıldı. Görünən suitilər foto və videoların köməyilə sənədləşdirildi. İlk suitilər martın 28-də Xəzərin şimal hissəsində Yalama bölgəsindəki sularda görünüb və bu, onların tipik yaz miqrasiyasını göstərir.

Aprelin 12-də Abşeron arxipelaqının Böyük Tava,  Kiçik Tava və Koltuş kimi adalarının ətrafındakı suitilər helikopterlərdən görünüb və bu haqda həm də  balıqçıların məlumatlarından bəlli olub. Fevralın 19-dan iyulun 7-dək Xəzərin Azərbaycan sektorunun Türkmənistanla sərhədə qədər uzanan mərkəzi hissəsinin monitorinqini apardıq. Yanvar, fevral və martın əvvəllərində suitilər müşahidə edilməyib; bu ərazilərdə ilk müşahidələr 18 apreldə baş verib. Ümumilikdə, gəmi monitorinqi dövründə 302 suiti qeydə alınıb: apreldə 78, mayda 65 və iyunda 159, maksimum gündəlik sayı 25 olub.

Adətən suitilər tək və ya 2-3 suitidən ibarət kiçik qruplarda hərəkət edirlər. Müşahidə ərzində bir dənə də olsun üzən cəmdək aşkar etmədik. Orta hesabla hər 5-6 kvadrat kilometrə bir suiti düşürdü.

Xəzərin şimal hissəsində illik hava çəkilişləri göstərir ki, populyasiya ən azı 200 000 suiti təşkil edir və hər il təxminən 60 000  suiti doğulur. Lakin gənc suitilərin ölüm səviyyəsi və post-reproduktiv fazada suitilərin sayı məlum deyil. Bizim araşdırmamız 2024-cü  ilin yaz, yay və payızında 5-6 kvadrat kilometrə təxminən bir suitinin düşdüyünü təsdiqləyib. Bu, populyasiyanın tədricən bərpasını və sabitləşməsini göstərir.

Bu yaxşılaşmaya xidmət edən əsas amillər pestisidlərdən istifadənin azalması və 2020-ci ildə yeni Beroeovata yırtıcı daraqlının meydana gəlməsi sayəsində Mnemiopsisleidyi invaziv daraqlının populyasiyasının xeyli dərəcədə - 15 dəfə - azalmasdır. Bundan əlavə, ançous və kələmo kimi növlərin populyasiyası bu növlərə sənaye yükünün azalması səbəbindən artıb.

Azərbaycan sularında sahilyanı qanunsuz balıqçılığın kəskin azalması da  balıq torlarında aşkar edilən suiti cəmdəklərinin, xüsusən də bu yaxınlarda ölən suitilərin sayının azalmasına səbəb olub.

Turan: Xəzərin digər ölkələrə məxsus sektorlarında suitilərin populyasiyası ilə bağlı vəziyyət niyə daha çox narahatedicidir?

Tariyel Heybətov:  Bütün Xəzəryanı ölkələrdə suitilər qorunur, onların ovlanması isə tamamilə qadağandır. Buna baxmayaraq, Dağıstanda qanunsuz suiti ovu davam edir. Rusiyanın sahil sularında suiti cəmdəklərinin sayının artmasının səbəbləri tam öyrənilməyib, lakin orada ölən suitilərin sayı 2022-ci ildə 10 000-ə çatıb.

Son 30 ildə Xəzər dənizində suyun səviyyəsi 2,5 metr enib ki, bu da  Şimali Xəzər səthinin sahəsinin təxminən üçdə birinin, o cümlədən əsas qidalanma və çoxalma yerlərinin itirilməsinə gətiib çıxarıb. İqlim dəyişikliyi şəraiti, xüsusilə buzun keyfiyyətinin pisləşdiyi Şimali Xəzərdə şəraiti daha da pisləşdirib. Buzun əmələ gəlməsi suitilərin çoxalması və tükünü tökməsi üçün lazımdır, sabit buzun olmaması isə qalan buz platformalarında daşma və təzyiqlə nəticələnib və bu da gənc suitilərin tələf olmasına səbəb olub.

Əgər temperatur yüksəlməyə davam edərsə, suitilər buz üzərində çoxala bilməyəcəklər və bu da onların quru çoxalmasına uyğunlaşmasına səbəb ola bilər. Bu, daha əvvəl müşahidə edilib; məsələn, 20-ci əsrin sonlarında Türkmənistanın Oqurçalı adasında və az miqdarda Azərbaycanda Şah diii burnunda az sayda suiti intensiv şəkildə çoxalıb.

Turan: Xəzərdə sitilərin xilas edilməsi üçün hansı təcili tədbirlər görülməlidir?

Tariyel Heybətov: Paleontoloji tədqiqatlar göstərib ki, bu növ Abşeron pleystosen çöküntülərindən başlayaraq 1-1,5 milyon ildir mövcuddur. Qalıqlar Azərbaycan, İran, Rusiya, hətta Gürcüstanda tapılıb. Arxeoloji dəlillər göstərir ki, müasir İran ərazisindəki neandertallar və Qobustandakı kromanonlar holosendən bu günə qədər suiti yeyiblər.

20-ci əsrin sonlarına qədər suitilər iqtisadi məqsədlərlı intensiz ovlanıb. Bəzi illərdə öldürülən suitilərin sayı 200 000-dən çox olub və nəticədə populyasiya kəskin azalıb –1 milyondan (1989-cu ildə) 100 000-150 000-ə qədər (2000-ci il). Antropogen amillər 20-ci əsrdə Azərbaycanda və Türkmənistanda çoxalma yerlərinin demək olar ki, tamamən yox olmasına səbəb olub.

Son yaxşılaşmalar Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalması səbəbindən müşahidə olunur ki, bu da yeni adaların əmələ gəlməsinə və mövcud adaların genişlənməsinə səbəb olur. Bu da suitilər üçün potensial yeni yaşayış yerləri yaradır. Bu hadisələrə əsaslanaraq, Abşeron arxipelaqının adaları ciddi şəkildə qorunan qoruqlar elan edilməlidir ki, bu da itirilmiş çoxalma yerlərini bərpa edəcək.

2005-ci ildə Şahdili Milli Parkının yaradılması səhv idi; o, suitiləri  və qağayıları qoruyan qoruğu əvəz etdi. İndi orada nə suiti qalıb, nə qağayı. Suitilərin qorunması üçün ən effektiv tədbirlərdən biri onların yaşadığı yerlərdə insan fəaliyyətinin qadağan edilməsidir. Təəssüf ki, bu ərazilər indi ziyarətçilərlə, nəqliyyat vasitələri və turistlərlə doludur. Bu zonalara ciddi nəzarəti bərpa etmək və adamların girişini qadağan etmək vacibdir. Bundan əlavə, suitilərin tükünü tökdüyü və bərpa olunduğu adaların yaxınlığında gəmiçiliyi məhdudlaşdırmaq lazımdır.

Abşeron yarımadasında suitilərin reabilitasiya mərkəzi və Təhsil Mərkəzinin yaradılması planlaşdırılır. Mərkəzdə gənclərə, balıqçılara və sahil icmalarına suitilərin qorunması mövzusunda mühazirələr oxumaq üçün zal olacaq.

Daha geniş ekoloji problemlər

Rusiyalı alimlər göstərirlər ki,  zəlzələlər zamanı sualtı qaz tullantıları suitilərin ölümünün əsas səbəbidir. Onlar toksik hava cibləri əmələ gətirir ki, burada heyvanlar boğulur. Bundan əlavə, Morbillivirus epidemiyası (vəba virusu) orqanlara ciddi ziyan vuraraq suiti populyasiyasını məhv edib. Heksaxloran daxil olmaqla, kənd təsərrüfatı çirkləndiriciləri suitilərin immunitetini daha da zəiflədir. Bu toksinlər suitilərin şimal miqrasiyası zamanı yaşamaq üçün vacib olan yağlarında yığılır, eyni zamanda sonsuzluğa və reproduktiv uğurun azalmasına təsir göstərir.

Suitilər bütün heyvanların istifadə olunduğu Rusiya, Türkmənistan və Qazaxıstanda brakonyerlər tərəfindən qəsdən öldürülür. Azərbaycanda suitilər  nadir hallarda ovlanır, lakin bəzən onların üzgüçülərə qarşı təcavüzü barədə yalan fikirlərə görə öldürülür.

Dənizin yeganə dəniz məməlisi Xəzər suitisi 2008-ci ildən Beynəlxalq Təbiətin Mühafizəsi İttifaqı  tərəfindən nəsli kəsilməkdə olan növ kimi təsnif edilir. 20-ci əsrin əvvəllərində onun populyasiyası 1,2 milyonu ötüb, lakin sənaye inkişafı və həddindən artıq istismar 1970-ci illərdə bu rəqəmi yarıya endirib. Hazırda yaşayış mühitinin itirilməsi, brakonyerlik və çirklənmə ilə mübarizə bu mühüm növün sağ qalmasını təmin etmək üçün həlledici əhəmiyyət daşıyır.