Hüquqi islahatlar sistemin konkret hissələrinin dəyişdirilməsi anlamını verməlidir

-Xalid bəy, prezident deyib ki, məhkəmə-hüquq sahəsində islahatlara çox ciddi ehtiyac var. İllərdir bunu ekspertlər deyirlər. Sizcə, məhkəmə hüquq sahəsində nə çatışmır ki?

-Bu yaxınlarda Ümumdünya Ədalət Layihəsi (World Justice Project) dünya ölkələrinin "Hüququn Aliliyi İndeksi"ni açıqlamışdı. Belə bir qiymətləndirmə ikinci dəfə idi aparılırdı. Azərbaycanın adı hüququn aliliyi ölçülən ölkələrin sırasında yox idi. Əlbəttə, bu, vazkeçilməz, vacib ölçü sayılmaya bilər, ancaq istənilən halda bir göstəricidir. O yerdə məhkəmə-hüquq sahəsinin məzmununa qane olmaq mümkündür ki, orda hüququn aliliyi tam təmin edilsin. Məhkəmə sistemi siyasətin aləti olmasın, vətəndaşın düşüncəsində cəza sistemi anlayışını andırmasın, ədalət yeri kimi qavransın, anlaşılsın. Vəkillik institutu da həmçinin, tam müstəqil olsun. Azərbaycanda çox azsaylı dövlət qurumları, nazirliklər qalıb ki, onların istintaq, təhqiqat qurumları yoxdur, az qala hər qurum istintaq aparır. Bütün bunlar olmamalıdır, bunlar çatışmayanlarımızın ən qabarıq görünən hissəsidir. Görünür, hökumət gec olsa da durumun nə qədər acınacaqlı olmasının fərqinə varıb. İslahatlar daha çox sistemin konkret hissələrinin dəyişdirilməsi anlamını verir, bizim sistem isə çatışmazlıqlardan qurulana oxşayır. Ona görə ara-sıra islahatları acınacaqlı durumu çözmək üçün yetərli saymaq da çətindir.

- Bu vaxta qədər məhkəmələrin müstəqil fəaliyyət göstərməsinə kim və ya nə mane olurdu?

-Siyasi sistem. Azərbaycanda mövcud olan sistemdə məhkəmə hüquq sistemi fərqli ola bilməzdi. Götürək bizim qanunverici hakimiyyət qolunun formalaşmasını. Azərbaycan 30 ilə yaxındır ki, müstəqildir. Konstitusiya hər bir vətəndaşa seçib- seçilmək hüququ verib, bu hüquqların pozulmasına görə cəza müəyən edilib. Ancaq indiyə kimi Azərbaycan məhkəmələri bir dəfə də olsun, seçki hüququnun pozuntusunu tanımayıblar. Halbuki, seçki hüququnun pozuntusu iddia olunan bütün şikayətlər sistemdənkənar məhkəmədə - Avropa Məhkəməsində araşdırılanda pozuntuya yol verildiyi bəlli olub. Yaxud, jurnalistlərlə bağlı işlərə baxaq. Jurnalistlər 2003-cü ildən bəri öz peşə fəaliyyətini yerinə yetirərkən azı 500 dəfə fiziki basqıya məruz qalıblar, onların bilgi toplaması əngəllənib. Buna görə milli qanunvericilik cinayət cəzası nəzərdə tutur. Ancaq yerli məhkəmələr bu işlərin bircə faizində belə jurnalistlərin xeyrinə qərar verməyiblər. Siyasi hakimiyyətə müxalif olan siyasi partiyaların üzvü olanlara məhkəmə-hüquq sisteminin münasibəti birmənalı olaraq biabırçıdır. İndiyə qədər minlərlə müxalifətçi şübhəli ittihamlarla mühakimə edilib. Onların heç biri məhkəməyə qədər azadlığa buraxılmayıb. Və həmin Avropa məhkəməsi bu işlərin hamısında pozuntu olması qənaətinə gəlib. Belə nümunələri uzatmaq da olar. Bu qədər neqativlərin arxasında hansısa fərd, fərdlər toplusu deyil, yalnız siyasi sistem dura bilər.

-Tutalım ki, islahatlar aparıldı. Amma bundan sonra zəmanət olacaqmı ki, məhkəmələr müstəqil fəaliyyət göstərsin? Siyasi sifarişlər yerinə yetirməsin. Korrupsiyadan uzaq dursun.

-İndiyədək yalnız konkret götürülmüş bir sahə ilə bağlı islahatın gərəkliliyi vurğulanıb. Hansı addımlar atılacaq, nələr planlaşdırılır, bəlli deyil. Normalda belə addımlar atılmazdan əvvəl geniş ictimai müzakirələr aparılmalı, ictimai rəy öyrənilməli, özəlliklə əlaqəli təbəqə dinlənilməli, konkret yaralar tapılıb, ortaya qoyulmalı və şəffaf şəkildə çıxış yolları planlanmalıdır. Hər halda bu istiqamətdə görsənişlər müşahidə edilmir. Həm də bu sahədə vəd edilən islahatlar indiyə qədər islahat kimi təqdim edilən addımlardan kəskin fərqli olmalıdır. Yadınızdadırsa, təxminən iki il əvvəl Azərbaycanda cəza siyasətinin yumşaldılması islahatının reallaşdırılacağı elan edilmişdi, daha dəqiqi bunu nəzərdə tutan sənəd qəbul edildi. Bu islahat çərçivəsində elan edildi ki, həbs-qətimkan tədbirlərinin necə gəldi tətbiqi təcrübəsi aradan qaldırılacaq. Hökumətə sorsan, bəlkə də uğurla icra edildi, deyəcəklər. Ancaq doğrudanmı belədir, statistika bunu təsdiqləyirmi? Birmənalı olaraq təsdiqləmir, çünki heç kim çıxıb, rəsmi rəqəmlərə söykənib, ötən iki ildə cəza siyasətinin yumşalmasını iddia edə bilməz. Etsə də bu, gerçəkliyə söykənmiş olmaz. Yuxarıda qeyd etdiyimiz şərtlər ödənilmədən, eləcə də hökumətimizin islahat təcrübəsinə nəzərən nikbinliklə nələrsə söyləmək çətindir.

-Sizcə, islahat olarsa, bu, Avropa məhkəməsinə gedən şikayətlərin sayına təsir edəcəkmi?

-Avropa məhkəməsinin yurisdiksiyasına daxil olan aparıcı Avropa ölkələrinin məhkəmə-hüquq sistemində hüququn aliliyinin təmin edildiyini söyləmək olar. Ancaq bu, o anlama gəlmir ki, həmin ölkələrdən AİHM-ə şikayətlər getmir. Məsələyə bu kontekstdə yanaşılması o qədər də uğurlu olmaz. Ölkəmizdə hüququn aliliyinin təmin edilməsi özü ilə sözsüz ki, pozitivliklər də gətirmiş olar. Məsələn, 2018-ci ildə Azərbaycan Avropa məhkəməsinə ən çox şikayət edilən 6 ölkədən biri olub. Azərbaycandan göndərilən 2000-dən artıq şikayət baxılmasını gözləyir. Bizdən qabaqda cəmi 5 ölkə var. Bu, çox pis göstəricidir, məhkəmə-hüquq sisteminin durumunun barometridir. Məhkəmə- hüquq sistemində səmərəli addımların atılması Azərbaycanı belə pis göstəricilərdən də xilas etmiş olar. Ancaq məqsəd AİHM-ə şikayətləri azaltmaq olmamalıdır.

-Bu vaxta qədər qanunsuz məhkəmə hökmü ilə üzləşmiş insanları razı salmaq üçün nə etmək lazımdır?

-Bunun qeyri-adi hansısa yolu yoxdur, hüquq pozulubsa onu bərpa etmək, zərəçəkənlərin zərərlərini qanunvericiliyə uyğun, ədalətli ödəmək lazımdır. Bizim məhkəmə hüquq sistemi belə örnəklər baxımından yoxsuldur. Məsələn, AİHM təcrübəsində bəzən görürsən ki, hansısa ölkəyə qarşı 1500 şikayət baxılmasını gözləyir. Bir il ötür, baxırsan ki, həmin ölkəyə qarşı cəmi 50 qərar çıxarılıb, ancaq baxılmasını gözləyən şikayətlərin sayı 50-60 dəfə azalıb. Belə durum dövlətin atdığı addımlardan qaynaqlanır, ölkələr minlərlə vətəndaşın hüquqlarının pozulması faktını AİHM-i gözləmədən özü aradan qaldırır, zərəri ödəyir. Bizdə belə pozitiv örnəkləri yada salmaq olmur. AİHM-də yüzlərlə eyni məzmunlu, oxşar şikayət baxılmasını gözləyir. Hökumət də həmin işlərin məzmunundan, məhkəmənin uyğun presedentindən xəbərdardır, ancaq sistemi gərəkli addımları atmır. Eyni zamanda milli məhkəmə təcrübəsi də yerində sayır, dəyişmir ki, dəyişmir.

-Bu sahədə islahata haradan başlamaq lazımdır? Ümumiyyətlə, bu sahədə islahat necə aparılmalıdır? Hansı işlər görülməlidir?

-Bu sahə xeyli geniş sahəni əhatə edir. Başlıca dəyişiklik istiqaməti sözsüz ki, məhkəmələr, hakimlər olmalıdır. Əgər hədəf tam yeni, çatışmazlıqlardan təmizlənmiş məhkəmə-hüquq sistemidirsə, hakimlər korpusu ciddi şəkildə yenilənməlidir. Hazırkı hakim korpusu ciddi ölçüdə siyasi sifarişlə çalışıb. Korpus onlardan mütləq təmizlənməlidir. Hakimlərin seçim mexanizmi yenilənməli, onların mütləq müstəqilliyini, peşəkarlığını şərtləndirən addımlar atılmalıdır. Ayrıca hakimiyyət qolu olaraq məhkəmə hakimiyyətinin bütün başqa qollardan təsirlənməsi tam aradan qaldırılmalıdır. İslahatlar prokurorluq, ittiham qolunu da əhatə etməlidir. Ən ciddi islahat edilməli sahələrdən biri də vəkillik institutu olmalıdır. Hazırda bizdə sovetdən qalma vəkillik institutu var. Bu sistem yenidən qurulmalıdır. Məhkəmələrdə təmsilçiliyin vəkillərin inhisarında olmasına qeyri-adi yanaşmamaq olar, ancaq belə təmsilçiliyin yalnız vəkillərin əlində olması təcrübəsini ən qısa zamanda aradan qaldırmaq lazımdır. Vəkil olmaq mexanizmi də dəyişməlidir. Bir qrup vəkilin müstəqil, hansısa mərkəzi qurumdan asılılığı olmayan qurumlarda birləşməsi imkanı yaradılmalı, həmin qurumların özlərinin ayrılıqda imtahan keçirməsi mümkün olmalıdır.