Kitabların ƏDV dərdi

Maraqlı cəmiyyətik... Kitab müəlliflərini bu işdə qazanclarının olmadığı halda nə üçün kitab yazdığına görə qınayırlar. Kitab oxuyanları da eyni ittiham formasında; guya oxuyub kim olub və nə qazanacağı ilə bağlı da eyni ictimai qınaq da onları sıxır. Həqiqətdə isə bu ölkədə təkcə kitab oxuyanların yox, elə kitab yazanların da halı çox çətindir.

Kitab yazmaq bir əzab, kitabı satmaq bir əzab, az oxucusu olan kitabdan heç bir gəlir əldə etməmək başqa bir əzab... Buna "Sizif əməyi" də demək olar. Az oxucusu, az gəliri, kitaba marağın da az olduğu, lakin bununla bərabər dövlətin heç bir dəstəyinin olmadığı ölkədə kitab yazanlara sadəcə fədakar və qəhrəman insanlar kimi baxmalıyıq. Azərbaycanda kitab yazanlardan fərqli olaraq dünyanın sivil ölkələrində fərqli münasibəti görə bilirik. Çoxsaylı nümunələr içərisində bir ölkənin təcrübəsi olduqca ibrətamizdir.

Norveçdə kitaba münasibət

Bu ölkə Azərbaycan kimi təbii ehtiyatlarla zəngin ölkədir. Lakin bizdən fərqli olaraq resurs pullarından olduqca səmərəli istifadə etməyi bacararaq dünyada uğurlu model olaraq qəbul olunur. Bu ölkənin adı Norveçdir. Norveçdə yazarlara rəsmi dövlətin münasibəti belədir. Əgər Norveçdə bir nəfər kitab yazmaq istəyirsə, dövlət bunun üçün həmin şəxslə "qrants" adlı müqavilə bağlayaraq ona aylıq olaraq əməkhaqqı müəyyənləşdirir. Müəllif kitabı yazıb qurtarana qədər o, bu maaşı alır. Kitab çap olunandan sonra dövlətin dəstəyi bununla da dayanmır. Dövlət kitabxanalarında müəllifin yazdığı kitabın təbliğatı üçün böyük imkanlar yaradır. Norveç dövləti həmin kitabların müəllifdən 1000 ədədini satın alaraq müxtəlif kitabxanalara paylayır. Dövlətin bu dəstəyinin hansı nəticələr doğurduğunu uzun illər müşahidə etməyimə baxmayaraq hansı üstünlüklərlə səciyyələndiyini tam dəqiqləşdirə bilmirdim. Dövlətin bu cür dəstəyinin son illərədək hansı performanslar doğurduğunu apardığım araşdırmalardan tapa bildim. Bu zaman 2 amil əsas indikatorlar kimi çıxış etməyə başladı. Hər iki indikator bu nəticələrə gətirib çıxardı: Birincisi, dövlət səviyyəsində bu tip təşviq tədbirlərinin bir ucu ölkədə sürətlə kitabların sayının dünya ölkələri ilə müqayidə artmasına; İkincisi, isə norveçlilərin daha çox kitab oxumasına;

Son illərdə dünyada hər evdə ortalama kitabların sayını əks etdirən hesabat yayılıb. Bu hesabata görə, ön sıralarda Estoniyada 218, Norveçdə 212, Çexiya 204, Danimarka 192, Rusiya 154, Türkiyə 27 ədəd kitab var. Deməli, Norveçdə kitab nəşrinə olan bu qayğı vətəndaşların kitab almaq marağını artırıb ki, bu da hər evdə ortalama olaraq kitab sayının artmasına gətirib çıxarıb.

Başqa bir hesabata görə isə, Norveç yenə də nəinki ilk beşliyə, hətta lider ölkəyə çevrilə bilmişdir. Həmin hesabatın nəticələrinə görə, dünyada adambaşına ən çox kitab oxuyan ölkə də Norveç sayılır. Yüksək həyat keyfiyyəti, yaşam standartı və rifah göstəricilərinin göz qamaşdırması bir yana, asudə vaxtın çoxluğu, (bu ölkədə iş saatı 6 saat endirilib) həyatdan zövq almaq fürsətlərini və kitaba marağı da artırıb.

Kitabsızlıqdan itirən cəmiyyət və kitabdan qazanan dövlət

Bu qədər kitab mövzusuna həssas olan bir cəmiyyətdə dövlət nəinki, maliyyə alətləri vasitəsilə bu fəaliyyət növünə dəstək verməlidir, hətta həmin sferanı subsidiyalaşdırmalıdır. Lakin, bizdə dövlət buna nəinki yaşıl işıq yandırmır, işıqforda naşirlərin qırmızı işıqda geçməsin gözləyir.

Dəqiq xatırlayıram ki, 2011-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ölkədə kitab satışına tətbiq edilən əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) aradan qaldırılması üçün parlamentə müraciət ünvanlamışdı. Müraciətin üstündən 8 il vaxt keçib. Kitab satışına tətbiq olunan nə ƏDV (18%) aradan qaldırılıb, nə də idxal olunan kağız məmulatlarına olan rüsumlarda dəyişiklik baş verib. Gəlin sadə bir hesablama aparaq. Deməli, bir nəşriyyat hətta xaricdə kitab çap etdirib ölkəmizə gətirisə və ya çap məhsullarını ölkəyə idxal edirsə, bu zaman o idxal rüsumu üçün 9%, Əlavə Dəyər Vergisi üçünsə 18% ödəməlidir. Nəşriyyat işçi heyət üçün digər ödənişlərindən əlavə, öncədən hələ 27%-lik vergi və qeyri-vergi ödəmək məcburiyyətində qalır. Kitabdan bu qədər qazanmaq istəyən dövlət quurmlarının əlindən nəşriyyat çap etdirdiyi kitabı 50 faiz bahasına satmalıdır ki, kiçicik bir gəlirə sahib olsun. Vətəndaşda məhz bu istehlakçının ödəməli olduğu vergi yükünü öz çiyinlərinə götürməyə məcburdur. Ona görə, bizdə kitablar od qiymətinədir. Kitabdan bu qədər qazanmağa iddialı dövlətin cəmiyyətin kitabsızlıqdan nə qədər itirdiyinin fərqindədirmi?

Dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrində kitablara nəinki yüksək vergi dərəcəsi tətbiq edilmir, hətta bəzi ölkələrdə onlar vergilərdən azad olurlar. Mənəvi qida mənbəyi olan kitaba tətbiq olunan vergi yükü lüks mal və xidmətlərin "içindən" çıxarılır. Dövlətin fiskal qurumları (yığım funksiyasını həyata keçirənlər) rentabelli sektorlar da obrazlı desək, qaza az toxunmaqla daha çox tük yolmaq kimi "vergi incəsənətini" məharətlə yerinə yetirirlər. O zaman isə daha çox "yumurtadan yun qırxmaq" düşüncəsinə yer qalmır. Ona görə, kitab nəşri fəaliyyətinə yalnız simvolik vergi "toxunmalarından" danışa bilərik. Büdcə daxilolmalarında cəmiyyətin maariflənməsinə xidmət edən iqtisadi fəaliyyətə biznes sahəsindən daha çox, maariflənmə kompaniyasının tərkib hissəsi kimi baxılmalıdır. Bundan dövlətin qazancı vergilərədən daha çox maariflənmədən yana olmalıdır. Çünki, maariflənmiş cəmiyyətdə həmdə sabahın potensial vergi ödəyiciləri formalaşır.Onların içərisindən özünün ideyaları, yaradıcı münasibəti və innovativ düşüncəsi ilə ölkənin iqtisadi inkişaf maşınına özünün tövhəsini verəcək insanlar yetişir. Bu baxımdan təhsilə, maariflənməyə biznes kimi baxılmağın tərəfdarı deyiləm. Çünki, iqtisadi nəzəriyyədə təhsil - kvaziictimai nemətlərdən sayılır. Yəni, o hətta özəl təhsil sektoru olsa belə, onu nə birmənalı biznes kimi, nədə ictimai nemət kimi təsnifləndirmək olar. Çünki, bunda hər ikisinə aid əlamətlər var.

Eyni zamanda büdcənin daxilolmalarında o qədər vergi və qeyri-vergi ödəmələri ilə bağlı mənbələr var ki, onlardan istifadə edilsə, çox vacib strateji əhəmiyyətli sahələrin kitab nəşriyyatı ilə bağlı bütün növlərin vergidən azad olması və ya simvolik vergi dərəcəsinin tətbiq edilməsi mümkün ola bilər. Əslində, verginin tətbiq olunmasının iqtisadi fəlsəfəsi həmin sahənin iqtisadi inkişafığını stimullaşdırmaq üçün "qıcıq" rolun oynamasıdır. Əgər dövlət həmin sahənin inkişafın təşviq etmək isitəyirsə, o zaman orada fiskal güzəştləri azaltmaqla həmin sferaya ictimai resursların axınını stimullaşdıra bilər. Sonradan həmin yeri dolduran potensial sahibkarlıq subyektlərindən daha artıq vergi toplamaq imkanı əldə edər. Amma sərt vergi rejimi tətbiq edilsə, bu həmin sahədə uzunmüddət durğunluq və inersiyanın hökm sürməsinə gətirib çıxaracaq. O baxımdan mən şəxsən onun tərəfdarıyam ki, kitabların satışı üzrə ƏDV-nin yükü nəinki azaldılsın, birmənalı olaraq aradan qaldırılsın. Azərbaycanda kitablara tətbiq olunan ƏDV-in aradan qaldırılması həmin bazarın təşəkkül tapmasına qədər fasilə verilə bilər. Belə bir addımın indiki halda atılması zəruridir.