Xankəndidə nə qədər azərbaycanlı yaşayıb?

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev oktyabrın 15-də Xankəndi şəhərində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağını ucaldıb.

“Bu gün tarixi gündür. Biz bunu 30 ildən artıqdır ki, gözləyirdik və hər birimiz bu günün gələcəyinə inanırdıq”.

Bunu dövlət başçısı İlham Əliyev oktyabrın 15-də Xankəndi şəhərinin mərkəzi meydanında Azərbaycan bayrağını  qaldırdıqdan sonra deyib.

Nəhayət Azərbaycan öz süverenliyini bərpa etdi.

Maraqlıdır, Qarabağda (Dağlıq Qarabağ) əhali sayı (azərbaycanlılar və ermənilər daxil) nə qədərdir? Nə qədər olmalıdır? Və ya necə hesablanacaq?

1992-1993-cü illərdə Prezident Əbülfəz Elçibəyin köməkçisi işləmiş Oktay Qasımov mövzu ilə bağlı ASTNA-nın suallarını cavablandırıb.

* * *

Sual: Oktay bəy, Qarabağ münaqişəsi başlayanda Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində (DQMV) nə qədər əhali yaşayırdı. Onlardan nə qədəri erməni, nə qədəri azərbaycanlı əhali idi?

Cavab: 19 sentyabrda həyata keçirilən lokal antiterror əməliyyatı nəticəsində Azərbaycanın bütün ərazilərində suverenliyimiz bərpa edildi və Ermənistanla  sülh müqaviləsinin imzalanmasına əngəl olan “Qarabağ ermənilərinin hüquq və təhlükəsizliyi”  məsələsi gündəmdən çıxdı.

Amma  sülhdə maraqlı olmayan Fransa və bəzi dövlətlər Qarabağ ermənilərinin məsələsi üzərindən Azərbaycana təzyiq mexanizmi axtarışındadır. Bunun üçün bölgədə yaşayan ermənilərin sayı ilə spekulyasiya edilir.

Qarabağdakı ermənilərin sayının saxtalaşdırılmasını Ermənistan və Qarabağdakı  mənbələrin məlumatlarından görmək olar. Belə ki, 1989-cu il sovet dönəmində  aparılan əhalinin son siyahıya alınmasına görə Dağlıq Qarabağda yaşayan 189 min nəfərdən 145450 nəfərin erməni, 40688 nəfərin isə azərbaycanlı olduğu  göstərilirdi. Bu rəqəmlər  o zaman da şübhəli hesab edilirdi.  Çünki 1959-1989-cu illərdə   həyata keçirilən 4 siyahıya alınma  statıstikalarının müqayisəsi buna ciddi əsaslar verir. Həmin illərin siyahıya alınmasına görə bölgədə yaşayan erməni və azərbaycanlıların  sayı  aşağıdakı kimi olub:

Cədvəldən göründüyü kimi azərbaycanlılara nisbətən  azuşaqlı ailəyə malik  ermənilərin sayı 1959-1979-cu illər arası 20 ildə cəmi 13 min nəfər artdığı halda, sonrakı 10 ildə 1979-1989-cu illərdə 22.5 min nəfər artıb(?).  Belə bir ciddi  artımı normal məntiqlə  izah etmək mümkün deyil.

Həmin dövrlər üzrə 1959-1979-cu illərdə  azərbycanlı əhalinin sayı 18 mindən 37 minə qədər artdığı halda, 1979-dan 1989-cu ilə qədər artım cəmi 4 min nəfər olub (?). Baxmayaraq ki, həmin dövrdə Dağlıq Qarabağda  azərbaycanlılara qarşı diskriminasiya açıq şəkil almamışdı. 

 Rəqəmlərin müqayisəsi onu göstərir ki, siyahıya alınmadakı saxtakarlıq ermənilərin  separatizmə hazırlığı ilə  bağlı olub. Belə ki, ermənilər “Artsax” dedikləri ərazilərə yuxarı Qarabağdan başqa Ağcakənd (keçmiş Şaumyan kənd) ərazisini tam, Göygöl (keçmiş Xanlar) rayonunun ərazisinin bir hissəsini əlavə etdiklərindən orada yaşayan erməniləri də bu siyahıya əlavə ediblər. Yəni qeyd olunan 145500 nəfərin siyahısına 17 min nəfər Ağcakənd, 4000 nəfər Göygöl sakini ilə bərabər, Xankəndi və Hadrutda yerləşən Rusiya hərbi hissələrinin 1900 nəfərlik şəxsi heyəti də daxil edilib. Ərazidə yaşamış təxminən 2 min nəfərə yaxın rus, ukraynalı, molokan və yunanlar nəzərə alındıqda ermənilərin real sayının təxminən 120 min olduğu ortaya çıxır. Münaqişə başlanan dövrdə  sovet orqanları da ermənilərin sayının 120 min olduğunu qeyd edirdilər. Adi riyazi hesablama ilə bunu isbat etmək olar:

 145500-17000 -4000-1900- 2000=120600  nəfər.

Sual: 1989-1993-cü illərdə xeyli dəyişikliklər baş verdi. DQMV Azərbaycan tərəfdən rəsmən ləğv edildi. Həmin ərəfədə isə artıq ermənilər azərbaycanlıları həmin ərazidən təmizləmişdilər və saxta referendum keçirərək “müstəqillik”lərini elan etmişdilər. Buna baxmayaraq ərazilərlə bağlı da xeyli dəyişikliklər baş vermişdi. Ermənilərin əlində qalmış Ağdərə (Mardakert) Azərbaycanın Milli Məclisi tərəfindən ləğv edilərək, 3 rayon arasında (Tərtər, Ağdam, Kəlbəcər) bölündü. Xocalı Xankəndidən ayrılaraq ayrıca rayon statusu aldı. Keçmiş DQMV ərazisində edilən bütün dəyişikliklərin xronologiyasını oxuculara yenidən xatırlatsaydız çox yaxşı olardı.

Cavab: Bildiyiniz kimi keçmiş DQMV-nin tərkibində Şuşa, Əsgəran, Hadrud,  Xocavənd (Martuni), Ağdərə (Mardakert) olmaqla 5 inzibati rayon və Xankəndi (Stepanakert) şəhəri mövcud olub. 1988-ci ildə başlanan separatizmin əsas məqsədi Dağlıq Qarabağın  Azərbaycandan ayrılaraq Ermənistana birləşdirilməsi olub. Bu istiqamətdə 1988-1991-ci illərdə müxtəlif qərarlar qəbul edilsə də, onların hamısı Azərbaycan və SSRİ Ali Sovetləri tərəfindən qanunsuz hesab olunaraq ləğv edilib. 1991-ci ilin sentyabrında DQMV-də saxta referendum keçirilib “müstəqillik” elan ediləndən sonra, həmin ilin 26 noyabrında Azərbaycan Ali Sovetinin qərarı ilə muxtar vilayətin statusu ləğv olunub və bölgənin inzibati quruluşunda dəyişikliklər edilib. Belə ki, Əsgəran rayonu ləğv edilərək Xocalı rayonu, Martuni və Hadrud  rayonları ləğv edilərək əvəzində Xocavənd rayonu yaradılıb. Bundan başqa 1992-ci ilin 13 oktyabrında Azərbaycan Ali Sovetinin qərarı ilə Ağdərə rayonunun inzibatı ərazisi Ağdam, Tərtər və Kəlbəcər rayonları arasında bölünüb.

Sual: İndi torpaqlar azad olunandan sonra ortaya çıxan əhali sayı ilə bağlı mübahizələr barədə danışaq. Bayaq qeyd etdiyimiz dəyişikliklərə görə 1989-cu ilin statistikası uyğun gəlmir. Misal üçün, həmin statistikaya görə Xankəndidə (o vaxtkı Stepanakert) 10 mindən çox azərbaycanlının yaşadığı göstərilirdi. Amma dediyimiz kimi Stepanakertə Xocalı (İvanyan qəsəbəsi) və digər qəsəbə və rayonlar da daxil idi. İndi maraqlıdır ki, indiki Azərbaycan qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulan Xankəndidə nə qədər azərbaycanlı yaşayıb? Və ya digər ərazilərdə (söhbət 28 sentyabrdan sonra separatçılardan azad olunan ərazilərdən gedir) nə qədər erməni və nə qədər azərbaycanlı yaşayıb?

Cavab: Ermənilərin məlumatına görə guya  2005-ci ildə yuxarı Qarabağda  əhalinin sayı 137737 nəfər olub. Nəzərə alsaq ki, birinci Qarabağ savaşında həlak olan erməni silahlılarının  təxminən 5 min nəfəri yerli sakin olub və bu siyahıya 90-cı illərdəki savaşda  Qarabağdan, xüsusilə  Xankəndi və Ağdərədən  köçüb geri qayıtmayan 50 mindən çox ermənini də əlavə etsək, onda bu   rəqəmin saxta olduğu şübhə doğurmayacaq. Bu siyahıdakı 137737 nəfərdən 16633 nəfərinin Suriya, Livan, Ermənistan və s. yerlərdən gətirilib Şuşa, Laçın, Kəlbəcərdə yerləşdirilənlər, o cümlədən həmin dövrdə ərazidəki Ermənistan ordusunun  40 min nəfərlik şəxsi heyətini nəzərə alsaq, onda yuxarı Qarabağda ermənilərin sayı ilə necə manipulyasiya edildiyi aşkar görünər.

Bu fikri 90-cı illərin sonlarında erməni mənbələri də təsdiq edir. Həmin mənbələr Qarabağda (işğal olunmuş Laçın, Kəlbəcər və digər ərazilərdə qeyri-qanuni məskunlaşma daxil) yaşayanların 90 min olduğunu qeyd edirdilər. 2016-cı il aprel döyüşlərindən sonra bir çox erməni ekspertlər Qarabağda yaşayan əhalinin sayının 60-65 min olduğunu yazırdı.

Xankəndidə yaşamış azərbaycanlıların sayına gəldikdə isə, 1979-cu il siyahıya alınmasına görə Xankəndidə 1172 azərbaycanlı evi olmaqla 4303 nəfərin yaşadığı göstərilib. Qeyd etdiyimiz kimi 1989-cu il siyahıya alınmasına görə Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların sayı guya  4 min nəfər artıb. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi bu rəqəmin əvvəlki illərdən 2,5 dəfə az olması suallar yaradır. Çünki həmin dövrdə Xankəndidə yeni açılan müəssisələrdə işləmək üçün təyinatla gələn azərbaycanlı tələbələrlə bərabər, Kərkicahan qəsəbəsinin əhalisi və vilayətin digər  azərbaycanlı kəndlərindən buraya köçənlərin sayını nəzərə alsaq, etnik təmizləmə ərəfəsində  Xankəndidə təxminən 7500 nəfər azərbaycanlının yaşadığı bilinirdi. Bu rəqəm həmin dövrdə rəsmi qurumlar tərəfindən də təsdiq edilirdi.

Sual: Doğrusu bu vaxta qədər Ağdərədən, Xocalıdan, Şuşadan, Hadrutdan xeyli məcburi köçkünlə təmasda olmuşam. Amma Xankəndidən heç vaxt məcburi köçkün tanımamışam ( təsadüf də ola bilər). Və Qarabağdan gələn azərbaycanlılar da deyirlər ki, Xankəndidə azərbaycanlı çox az olub. Maraqlıdır, indi o şəhərə kimlər köçürüləcək?

Cavab: Qeyd etdiyimiz kimi etnik təmizləmə zamanı şəhərdə təxminən 7500 azərbaycanlı yaşayıb. Son 35 ildə Azərbaycan əhalisinin artim tempini nəzərə alsaq Xankəndidə yaşamış soydaşlarımızın sayı hazırda təxminən 11-12 min olmalıdır. Bu baxımdan köçürülmə ilə bağlı problem olacağını düşünmürəm.  

Sual: Ümumiyyətlə, Qarabağdakı (keçmiş DQMV-dəki) ərazilərə qayıdış hansı formada və necə aparılmalıdır?

Cavab: Əlbəttə Qarabağa ilk növbədə oranın əzəli sakinləri qayıtmalıdır. Bildiyiniz kimi keçmiş DQMV-də azərbaycanlıların yaşadığı 56 yaşayış məntəqəsi olub və onların demək olar ki, hamısı dağıdılıb. Həmin yaşayış məntəqələri bərpa olunmaqla onlar köçürülməlidir. Bundan başqa hazırda bölgədən getmiş, amma Azərbaycan vətəndaşlığını seçib burada yaşamaq istəyən ermənilərin də geri qayıtmasında problem yoxdur. Onların hüquq və təhlükəsizliklərinin təmin olunmasına Azərbaycan təminat verir. Reinteqrasiya prosesinin sadələşdirilmiş qaydada həyata keçirilməsi üçün portal da yaradılıb. Əminəm ki, Azərbaycan dövləti hərbi cinayətlərdə iştirak etməmiş bütün erməni sakinlərin geri qayıtmasında maraqlıdır.