“Bizi irəlidə çox ağır illər, bəlkə də onilliklər gözləyir”

Azərbaycanda yaxın vaxtlarda növbəti devalvasiyanın olacağı ilə bağlı son günlər mediada xəbərlər yayılır.

İqtisadçı Natiq Cəfərlinin yerli mediaya dediklərinə görə, ticarət və tədiyyə balansında müsbət saldonun azalması yaxın vaxtlarda manatın dəyərdən düşməsi və ya devalvasiyaya səbəb ola bilər: “Son aylarda ölkənin tədiyyə balansında azalmaların olduğunu görürük. Ölkənin satdığı malla aldığı mal arasında kifayət qədər fərq yaranıb. Adətən ili 7-8 milyard dollarlıq müsbət saldo ilə bağlayırdıq.  Elə il olurdu ki, ili hətta 10-12 milyard dollarlıq müsbət saldo ilə başa vururduq. Neft hasilatının azaldılması, qaz qiymətinin gözləntilərdən aşağı səviyyədə olması ilə əlaqədar ölkəyə valyuta daxilolmaları azalıb. Ona görə də, həm ticarət, həm tədiyyə balansında müsbət saldo müşahidə olunmur”.

Natiq Cəfərli hesab edir ki, bütün bunlar nəzərə alınarsa, manatın devalvasiyası, yaxud dəyərdən düşməsi ilə bağlı qərar verilə bilər: “Azərbaycanda neftin hasilatında ciddi artım olacağı proqnozlaşdırılımır. Beynəlxalq təşkilatlar da Azərbaycanda hasilatın azalacağını proqnozlaşdırır. Belə bir şəraitdə manatla bağlı qərar verilə bilər. Bizdə inzibati məzənnə rejimidir, yəni proses bazar tərəfindən tənzimlənmir. Ona görə də, devalvasiya ehtimalı kifayət qədər yüksəkdir”.

Daha bir iqtisadçı Qubad İbadoğlu da düşünür ki, Azərbaycanda neft gəlirlərinin azalması fonunda həm tənzimlənən, həm də bazar qiymətlərinin artımı manatın  devalvasiyası ilə bağlı gözləntiləri çoxaldır.

“Neft hasilatının aşağı düşməsi və qaz  qiymətinin ucuzlaşması ilə əlaqədar valyuta gəlirlərinin azalması onunla sıx bağlı olan mübadilə məzənnəsinin dəyişəcəyi ilə əlaqədar istehlakçıların və biznesin gözləntilərini daha da böyüdür. Hazırkı məzənnə siyasətinin qeyri-neft ixracatının artımını əngəlləyyən faktorlardan birinə çevrilməsi, istehlak qiymətlərinin formalaşmasında idxal komponentinin yüksək olması, yüksək inflyasiya ilə milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi, xarici ticarət balansının, cari əməliyyatlar hesabının müsbət saldosunun ötən illə müqayisədə kəskin azalması, nominal və real effektiv məzənnələrin bahalaşması hökümətdə devalvasiya tərəfdarlarının arqumentlərini artırıb”.

Qubad İbadoğlu hesab edir ki,  ard-arda devalvasiyaların baş verdiyi 2015-ci ilə nisbətən hazırda banklar bu prosesə daha hazırlıqlı görünürlər. Bu da devalvasiya tərəflərinin mövqeyini gücləndirir.

“Onlar devalvasiyaya uzun illərdir ki,  neft manatı olaraq dəyişməz qalan manatı əsl valyutaya çevirmək üçün zəruri addım kimi yanaşır və gələcək risklərin idarəolunmasının başqa alternativini görmürlər. Beləliklə də Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaşı olan  ölkələrdəki devalvasiya dalğasının psixoloji təsirinə baxmayaraq, manatın məzənnəsinin sabitliyi qorunsa da yenidən devalvasiya qorxusu  valyutaya tələbatı artırır, xaricə sərmayə axınını sürətləndirir və  kapitalın ölkə xaricində qalmasına səbəb olur. “

Qubad İbadoğlu ASTNA-da dərc olunan məqaləsində yazır ki, devalvasiya gözləntilərini formalaşdıran xeyli faktorlar mövcuddur.

Natiq Cəfərli deyir ki, Azərbaycanda dolların məzənnəsi dəyişərsə, bu, məhsul və xidmətlərdə qiymət artımı ilə müşaiyət olunacaq:

“Biz idxaldan asılı ölkəyik. Bir çox məhsulları xaricdən alırıq. Dolların məzənnəsi dəyişsə, Azərbaycanda qiymətlərin növbəti artım dalğasına şahidlik edəcəyik. Ərzaq məhsullarının 74%-ə yaxınını xaricdən alırıq. Təbii ki, belə olan halda qiymət artımı qaçılmaz olacaq. Amma elə məhsullar var ki, həmin məhsul üzrə idxaldan az qala 100% asılıyıq. Məsələn, dərman preparatlarından 96 faizlik asılılıq var, cəmi 4 faiz yerli istehsaldır. Bu o deməkdir ki, xaricdən gətirilən dərmanların qiymətində kəskin artım ola bilər. Televizor, paltaryuyan, soyuducu və digər məişət texnikaları üzrə idxaldan asılılığımız 100 faizdir. Həmin məhsullarda da ciddi qiymət artımı olacaq. Həmçinin avtomobillərin və onların ehtiyyat hissələrində qiymət artımı kəskin ola bilər”.

Həqiqətənmi Azərbaycanda növbəti devalvasiya gözlənilir?

Bank- maliyyə məsələləri üzrə ekspert, hüquqşünas Əkrəm Həsənov mövzu ilə bağlı fikirlərini ASTNA ilə bölüşüb.

* * *

Sual: Əkrəm bəy, həqiqətənmi yaxın vaxtlarda Azərbaycanda devalvasiya ola bilər?

Cavab: Yaxın vaxtlarda, yəni yaxın bir il ərzində olacağı ehtimalı çox aşağıdır. Amma yaxın 3 il ərzində böyük ehtimalla devalvasiya olacaq.

Sual: Buna səbəb nədir?

Cavab: Səbəb odur ki, ölkə iqtisadiyyatı əvvəlki kimi neft və qaz gəlirlərinə bağlıdır. Yəni səmərəsiz inhisarlaşmış iqtisadiyyatdır. Neft hasilatımız isə azalır. Deməli, valyuta gəlirlərimiz azalacaq. Xərclərimiz isə artır. Müəyyən anda Mərkəzi Bank milli valyutanın məzənnəsini sabit saxlaya bilməyəcək, bunun üçün xərclənməsi mümkün olan valyuta ehtiyatı kifayət etməyəcək.

Sual: Ekspertlər deyir ki, neft hasilatının azaldılması, qaz qiymətinin gözləntilərdən aşağı səviyyədə olması ilə əlaqədar ölkəyə valyuta daxilolmaları azalıb. Ona görə də, həm ticarət, həm tədiyyə balansında müsbət saldo müşahidə olunmur. İndiki halda müsbət saldonun yaranması üçün, devalvasiyanın qarşısını almaq üçün heç bir addım atmaq mümkün deyil?

Cavab: Bunun üçün normal rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyat olmalıdır ki, ölkəmiz xarici bazarlara neft və qazdan savayı da ciddi həcmdə hansısa mal və xidmətlər çıxarsın. Belə iqtisadiyyatın yaranması üçün isə ilk növbədə hüquqi dövlətin mövcudluğu, qanunun aliliyinin təmin olunmasız zəruridir. Bu da bir-iki ilin işi deyil. Azı on il lazımdır ki, investorlar, sahibkarlar real hüquqi islahatların aparılmasına, inhisarçılığa son qoyulduğuna əmin olsunlar. Amma hələlik ciddi islahatların aparılması hiss olunmur. Əksinə, iqtisadiyyat daha da inhisarlaşır.

Sual: Azərbaycanda 2005-2015 -ci illərdə sabit məzənnə rejimini gördük, 1 dollar 78-79 qəpik idi. Bu 10 il çəkdi. 10 ildən sonra 3 pilləli devalvasiya oldu. İndi 2025-ci ildə yenə həmin 10 illik müddət tamamlanır. Belə bir ehtimal var ki, hökümət 10 ildən bir məzənnədə müəyyən dəyişiklik etməklə dollar ehtiyyatlarını qorumağa çalışır. Bu nə dərəcədə məntiqlidir?

Cavab: Məzənnə məsələsi iqtisadi sistemin mahiyyətindən irəli gəlir. Rəqabət olmayan primitiv iqtisadi sistem şəraitində təbii ki, məzənnə də inzibati yolla müəyyən olunmalıdır. Burada Mərkəzi Bankdan nəsə qeyri-adi bir şey gözləmək əbəsdir. Valyuta ehtiyatları üçün təhlükə yaranan kimi devalvasiyaya gedəcəyi qaçılmazdır.

Sual: Ola bilərmi, devalvasiya olmasın, ancaq Mərkəzi Bank manatı sərbəst buraxaraq üzən məzənnə rejiminə keçsin? Belə olduğu halda manatı və əhalini nə gözləyə bilər?

Cavab: Xeyr, ola bilməz. Çünki dediyim kimi, rəqabət olmayan şəraitdə, xarici bazarlara neft və qazdan başqa ciddi heç nə satılmadığı halda manatın sərbəst buraxılması da mümkün deyil. Çünki ölkədə əsas etibarilə bir dollar satıcısı var – Neft Fondu.

Sual: Sizin təklifləriniz nədir? Devalvasiyanın qarşısını almaq üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: Hazırda bu artıq mümkün deyil. Real hüquqi islahatlar keçirilsə, investisiya və sahibkarlıq mühiti yaxşılaşsa heç olmasa bəlkə 10-15 ildən sonra belə şoklar yaşamarıq. Amma ümumən manatın məzənnəsi əsas problem deyil. Xüsusən nəzərə alsaq ki, 2015-ci ildən fərqli olaraq əhali və sahibkarların xarici valyutada kredit həcmi yüksək deyil. Sadəcə devalvasiya növbəti qiymət artımına gətirəcək, xüsusilə xaricdən alınan mallara. Zatən ölkədə satılan malların əksəriyyəti də məhz xarici mənşəlidir. Bizi irəlidə çox ağır illər, bəlkə də onilliklər gözləyir.