Qiymətlər xərci ödəmirsə, demək korrupsiya var

* * *

Sual: Məmməd bəy, bildiyiniz kimi prezident İlham Əliyev “Tarif (qiymət) Şurası haqqında Əsasnamə”nin təsdiq edilməsi barədə” 26 dekabr 2005-ci il tarixli fərmanını ləğv edib. Dövlət başçısının imzaladığı yeni fərmana əsasən, Şuranın icra hakimiyyəti orqanı kimi statusu ləğv edilib, onun ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərən katibliyi yaradılıb. Bu nə məna verir və Şuranın fəaliyyətində nələri dəyişəcək? 

Cavab: Əslində Tarif Şurasının funksional fəaliyyəti katiblik olub. Yüksək səviyyədə verilmiş qərarların qəbul olunduğu yer deyil, qərarların necə interpretasiya edildiyi və onun necə əsaslandırıldığı yer olaraq qəbul edilib. Hər halda ciddi insanlar bunu belə qəbul edib. Bu fərmanla elə təəssurat yaradılır ki, guya Tarif Şurası qərarların qəbulu prosesində fəal rol aldığına görə tənzimlənən qiymətlərin artımları olub. Bunu bəzən kortəbii ediblər. Daha bu fərmanla onların ümidinə heç nə buraxılmayacaq və onlar sadəcə katiblik olaraq qərarların çatdırılması və təqdimatı ilə fəaliyyət göstərəcəklər.

Sual: Bu addımı belə şərh edənlər də var ki, artıq Tarif Şurası müstəqil qərarlar verə bilməyəcək. Sizcə, indiyə qədər Tarif Şurası müstəqil qərarlar verirdimi? 

Cavab: Tarif Şurasının qərarların qəbulu prosesində rolunun real olması o zaman mümkün ola bilərdi ki, bu qurum heç olmasa ona təqdim edilən tövsiyə məktublarının ən azı bir qisminin əksinə qərar vermiş olsun. Siz belə bir təcrübə ilə qarşılaşmısınızmı ki, Tarif Şurası həmin quruma göndərilən qiymət artımları təkliflərini qəbul etməyib tamam fərqli qərar versin? Belə bir istisna hal olmayıb. Bu artıq bu qurumun konkret funksiyaları haqqında tam təəssürat yaratmağa imkan verir.

Sual: Ümumiyyətlə, ölkədə Tarif Şurası kimi bir quruma ehtiyac varmı?  Dövlətin qiymətləri tənzimləmək, müdaxilə etmək məqsədi nə qədər doğru bir addımdır? Normal, inkişaf etmiş ölkələrdə belə bir qurumlar mövcuddurmu? 

Cavab: Oxşar fəaliyyəti həyata keçirən qurumun olması qəbahətli deyil. Çünki Tarif Şurası 2 cür qiymət tənzimlənməsində fəaliyyət həyata keçirir: strateji məhsulların və xidmətlərin, digər tərəfdən isə qıt malların qiymətini tənzimləyir. Lakin bu tənzimləmənin effektivliyi olmadığı üçün Tarif Şurası nüfuzdan düşüb. Bu qurum qiymət tənzimlənməsinin doğrudan da nəticələrini öncədən görə bilsə, dərin təhlil və araşdırmaları ilə addımlar atsaydı, o zaman Tarif Şurasının vacib bir qurum kimi fəaliyyəti daha mühüm sayılardı. Çünki Tarif Şurası istehlakçıları bazarın sərt təzyiqindən qorumaq yerinə dövlət şirkətlərinin tariflərinin yüksəlməsinə rəvac verməklə, istehsalçıların maraqların öndə tutub. Bu artıq onun hansı meyarlar əsasında qərar verdiyini deməyə əsas verir.

Sual: Son günlərin əsas müzakirə mövzularından biri özəl nəqliyyat şirkətlərinin gediş haqlarının artırılması ilə bağlı Tarif Şurasına müraciətidir. Düzdür, Tarif Şurası bildirdi ki, hazırda bu məsələ gündəmdə deyil. Amma Azərbaycanda bir tendensiya mövcuddur. Əksər xidmətlər Tarif Şurasına müraciət edərkən bunu belə əsaslandırırlar ki, qazanc xərci ödəmir. Bu  əsaslandırmalar da yeyintilərin olmasına dair şübhələri artırır. Bunu necə izah etmək olar? Və bir çox xidmətlərin qiymətlərini qaldıranda Tariş Şurası dah çox müraciət edənlərin əsaslandırmalarını nəzərə alır, əhalinin sosial durumunu o qədər də araşdırmır?

Cavab: Bilirsiniz, qiymətlər xərci ödəmir, çünki xərclər real qiymətlərindən və smeta xərclərindən dəfələrlə çox şişirdilir. Çünki korrupsiya var. Çünki tenderlər bəlli şirkətlər tərəfindən udulur. Satınalmalar eyni podratçı və subpodratçı şirkətlərə verilir. Çünki həmin qurumlar dövlət büdcəsinə az vəsait ödəyib, ondan daha çox dövlət büdcəsindən dotasiya alırlar. Çünki bu təbii inhisarçı şirkətlərdə dəyər yaradılması prosesindən daha çox rəhbər şəxslərin sayı və xərcləri çoxdur. Çünki xidməti xərclər, və s. xərclər adı altında ağlagəlməz xərc istiqamətləri ilə ictimai vəsaitlər göyə sovrulur. Bu zaman nə qədər gəliriniz olsa da, xərclərini qarşılaya bilməyəcək. Ona görə ilk olaraq həmin dövlətin təbii inhisarçı şirkətlərini "konfort zonasından" çıxarmaq lazımdır.

Sual: Son olaraq, siz qiymət siyasəti ilə bağlı nə təklif edərdiniz? 

Cavab: Təklif edirəm ki, Tarif Şurası tam müstəqil qiymətləndiricilər və mütəxəssilərdən təşkil olunsunlar. Onlar özlərini dövlət məmurları saymasınlar. Onlar qərarların qəbulu prosesində özlərini notariat konturunun işçiləri hesab etməsinlər. Onlar dövlət şirkətlərinin təklif olaraq göndərdikləri məktublara ciddi əsaslandırmaqla "yox" cavabı verə bilmək cəsarətini özlərində görsünlər. Ən əsası mal və xidmətlərin tarif artımı təkliflərini verən şirkətlərin hesabatlarını tələb etsinlər. Xərclərinin onları niyə görmədiklərinin əsaslandırması ilə yaxından tanış olsunlar. Hesablama Palatasının əvvəlki illərin büdcə icrası ilə bağlı Rəyləri ilə yaxından tanış olub, sonra qiymət artımları haqqında düşünsünlər. Daha mühüm aspekt tarif artımları ilə bağlı ictimai iştirakçılığa nail olmaq məqsədilə ictimai dinləmələr və ekspert qiymətləndirmələri həyata keçirsinlər.