Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı svop müqaviləsinin hədəfləri

Türkiyənin Mərkəzi Bankı ilə Azərbaycan MB arasında svop (swap) müqaviləsi imzalamağa hazırlaşır. Müqavilənin dəyəri 1 mlrd. avro dəyərindədir. Bu o deməkdir ki, Türkiyə Cümhuriyyətinin Mərkəzi Bankı Manat alıb, qarşılığında Lirə verəcək. Gələcəkdə razılaşdırılan gündə faiz ödənilməklə əks mübadilə baş verəcək. Valyuta rezervlərini qorumaq üçün TMB müxtəlif ölkələrlə eyni adda svop müqavilələri imzalayır. 2018-ci ildə də TL-nin dəyər itirməsi zamanı da Qətərlə 15 mlrd. və BƏƏ ilə 5 mlrd. dollar dəyərində svop müqavilələri imzalanmışdır. Məlumat üçün bildirək ki, Türkiyə Mərkəzi Bankının svoplar xaric valyuta rezervi mənfi -$56.7 mlrd dəyərindədir.

İqtisadçılar xatılayır ki, 2018-ci ildə Qətərlə bağlanmış svap müqaviləsinin gözləntiləri də özünü doğrultmadı. Bunun yozumu ictimaiyyətə çox yalnış olaraq təqdim edilirdi. Təbii ki, söhbət 15 mlrd. dollarlıq birbaşa maliyyə yardımından getmirdi. Hətta Qətərin Türkiyəyə kredit verməsini də nəzərdə tutmurdu. Razılaşmada sadəcə olaraq 3 mlrd. dollarlıq alış-veriş etmək nəzərdə tutulurdu.

Türkiyənin özünün isə valyuta ehtiyatları demək olar ki, yox səviyyəsindədir. Tez-tez güvən yeri kimi səsləndirilən Mərkəz Bankasının 124 mlrd. dollarlıq ehtiyatı isə tam rezerv sayıla bilməz. Bir neçə səbəbdən. Həmin rezervlərin sadə sxemini izah etməyə çalışacam.  

Türkiyənin valyuta ehtiyatları cəmi 124 mlrd. dollar təşkil edir. Amma bu o demək deyil ki, bunu nağd vəsait olaraq MB sərbəst götürüb idarə edə bilər. Qətiyyən! Həmin vəsaitlər üzərində MB-nın sərəncamvermə hüququ yoxdur. Burada vətəndaşın, əmanətçinin, bankların vəsaitləri var. Məsələn, əgər vətəndaş 100 dollar banka əmanət yerləşdiribsə, bu zaman məcburi ehtiyat norması kimi banklar bu vəsaitin 5%-i MB-nın hesabında zəmanət olaraq özündə saxlayır. Yerdə qalan hissə vətəndaşın, şirkətlərin vəsaitləridir. Bank sistemində buna məcburi ehtiyat norması deyilir.

Bu vəsaitlə Türkiyə həm xarici borclanmanı (toplam 466 mlrd. dollar) ödəməlidir, digər tərəfdən isə “cari açıq” dedikləri kəsri bağlanmalıdır. Özəl sektorun isə 180 mlrd. dollarlıq borcu var. İldə isə ortalama olaraq 50-60 mlrd. dollarlıq cari açığın doğurduğu məbləği də nəzərə alsaq, 240-250 mlrd. dollarlıq bir borcdan söhbət gedir. Yeri düşmüşkən, “cari açık” anlayışı bir ölkədən çıxan valyuta ilə daxil olan valyuta arasındadkı fərqi ifadə edən göstəricidir.

Dünyada ölkələri risk qruplarına görə ölçən kriterlərə görə, Türkiyənin indiki durumu onu olduqca sərt riskli ölkələr sırasına çıxarır. Hətta böyük borc qarşılığında batmış gəmini xatırladan Yunanıstandan belə daha böyük risk daşıyıcı ölkə statusundadır. Əgər həmin kriterlər üzrə səviyyələri qiymətləndirsək, Yunanıstan 350 ballıq yerdə durursa, Türkiyənin yeri 500-ü yerdə qərar tutur. Bu o deməkdir ki, ölkənin iqtisadiyyatı böhranlı vəziyyətdən də kritik həddədir.

Türkiyənin indiki düşdüyü iqtisadi durumu məncə, Türkiyənin hökuməti doğru-düzgün qiymətləndirə bilmir. Onlar Türkiyənin belə vəziyyətlərdən çıxacağını əminliklə bildirirlər. Yəqin ki, düşünürlər 2001-ci ildə Türkiyə bu böhrandan ustalıqla yayına bilmişdisə, indi də asanlıqla çıxa biləcək. Amma o illərə baxmayın. Burada böhranın xüsusiyyətlərini və diaqnostikasını düzgün qiymətləndiməyə ehtiyac var. O zaman Türkiyədə böhran olanda bu zaman dövlətin riskləri böyük idi. Şirkətlər isə güclü olduğu üçün həmin böhrandan çıxa bildi. O zaman dövlətin və özəl bankların vəziyyəti yaxşı vəziyyətdə idi. İndi isə tərsinədir. Şirkətlərin borcları çoxdur və özəl sektoru isə zəifdir. Onlar batsalar, Türkiyə üçün bu çox böyük risk olar.

Hətta bu tənəzzülü dayandıra bilməsələr, Türkiyəyə nəinki yeni investorlar gəlməyəcək, əksinə olanlar gedəcək. 2015-ci ildən başlayaraq xarici sərmayələrin axınında ciddi azalmalar baş verib. Qalan şirkətlərin isə buna dözümləri çox çəkməyəcək. Onların yaşı, kapitallaşma səviyyələri, rəqabətədözümlülüyü uzun illər bazarda qalmağa kifayət etməz. İqtisadiyyatın belə pis idarəedilməsinin üzərinə gələk, pandemiyanın turizm sektoruna vurduğu zərər, onun nəticəsi kimi isə dövlət gəlirlərinin kəskin azalması. Bu hal dərinləşməkdə davam etsə, hətta Türkiyə şirkətlərin 15-20 faizi bata bilər. Bu isə təkcə yeni işsizlər ordusu, kriminal mühitin gərginləşməsi, yoxsullaşma kimi neqativ riskləri doğra bilər. Suriyadan gələn 4 milyon mühacir ordusu yaranacaq bu vəziyyət üçün katalizator rolunu oynayacaq. 

Türkiyənin indiki iqtisadi gerilməsinin səbəbi monetar siyasətlə bağlı deyil, iqtisadiyyatın özünün konstruksiyası ilə bağlıdır. Müvəqqəti olaraq TL-nin dəyər qazanması istiliyi olan bir orqanizmanı bir dərmanla hərarətini müvəqqəti endirməyinə xatırladır.

Türkiy ilə Azərbaycan arasında bağlanmış svop müqavilənin əsas hədəfi bu addımla əslində yaxın həftələlərdə sürətlənəcək inflyasiya yaradıcı amilləri nisbətən neytrallaşdırmağı və bunu antiinflyasiya tədbirlərini daha da təsirli etməkdir.       MB-nın indiki halda verməli olduğu əsas mesajın xarici investorlara hesablandığının tərəfləri də vardır. Çünki MB başa düşür ki, xarici investorlar “dollar daşıyıcısı” olaraq iqtisadiyyata güc qatıb ölkənin dollarla gəlir yaratma gücünə güc qata bilər. Bunları nəzərə alaraq indiki halda mənim fikrimcə, Türkiyə iqtisadiyyatında 2 hərəkət kanalı daim nəzarət altında saxlanılmalıdır. Birincisi, idxal malları hesabına ölkədən xaricə dollar axınını məhdudlaşdırmaq. İkincisi, ixrac hesabına dollarla daxilolma kanallarını genişləndirmək.

Svap müqaviləsi adətən o dövlətlə bağlanır ki, müqavilə tərəfi olan dövlətlər arasında ticarət əlaqələri sıx və böyük həcmdə olur. Digər tərəfdən isə ortada qarşılıqlı etimad mühüti olur. Bu müqavilə ilə hər iki tərəf müəyyən müddətdə  öhdəliyə əsasən müxtəlif faiz ödəmələrini və ya valyuta növünü qarşılıqlı olaraq dəyişdirdirəcəkləri ilə bağlı öhdəliklər götürmüş olurlar. Yəni bundan sonra valyutaların konvertasiyasını həyata keçirə biləcəklər.

Şübhəsiz ki, bu müqavilənin əsas hədəfi Türkiyədə dollara tələbin artması fonunda Azərbaycanınla monetar sahədə dəstəyinin ifadə edilməsi ilə TL-nin sərt dalğalanma səviyyəsindən nisbi dalğalanma səviyyəsinə gətirməkdir. Başqa sözlə istehsalın yarada və qazanıla bilmədiyi dolları qarşılıqlı öhdəliklər əsasında tərəfdaş ölkələrin dəstəyindən istifadə edilməklə əldə olunmaq yoludur.

MB-ın bu addımı monetar sferaya müxtəlif impulslar buraxacaq. İndi Türkiyə iqtisadiyyatına məsul iqtisadi xətti qurumları MB-ın yanğınsöndürmə mexanizmini işə salaraq bu estafeti digər qurumlara buraxmalıdır. Türkiyə hökumətinin iqtisadi komandası bir şeyın ardıcıllığını düşünərək fiskal siyasəti istehsal siyasəti ilə əlaqələndirib vəziyyəti dəyişməyi bacarmalıdırlar. 

Məmməd Talıblı