AŞPA Azərbaycan nümayəndə heyətinin səlahiyyətlərini insan hüquqları ilə bağlı problemlərə görə dayandırır?

Bütün Avropada təəccüb doğuran gözlənilməz addımla Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) Azərbaycan nümayəndə heyətinin səlahiyyətlərinin dondurulması üzrə görünməmiş addım atdı. Alman deputat Frank Şvabenin təşəbbüs göstərdiyi bu məsələ insan hüquqlarının davamlı pozulmasına, siyasi məhbusların sayının artmasına, Azərbaycanın qarşıdakı 7 fevral prezident seçkilərini qiymətləndirmək üçün AŞPA-nı dəvətdən imtina etməsinə və 2023-cü ildə AŞPA spikerlərinin mühüm Laçın dəhlizinə çıxışından imtina etməsinə cavab kimi əsaslandırılır.

Lakin Azərbaycanda insan hüquqları ilə bağlı problemlər yeni deyil və ölkənin Avropa Şurası və AŞPA-dakı 23 illik tarixini əhatə edir. Azərbaycanda azad vətəndaş cəmiyyətinin, KİV və müxalifətin sistematik şəkildə dağıdılması Avropa təşkilatlarının xüsusi qınağı olmadan metodik idi. Avropa Şurası Avropa dəyərlərini inkişaf etdirmək üçün əvvəlcə hökumətlə yanaşı vətəndaş cəmiyyətilə də qarşılıqlı əlaqədə olsa da, son on ildə bu yanaşma hökumət və insan hüquqları və ifadə azadlığının müdafiəsi üzrə beynəlxalq səylərə qarşı çıxan loyal QHT-lərlə qarşılıqlı əlaqəyə keçib.

AŞPA və Avropa Şurasının Azərbaycanda insan hüquqlarının pozulmasına laqeydliyi 5 aprel 2022-ci il tarixində Avropa Şurası və Azərbaycan arasında 2022-2025-ci illər üçün birgə fəaliyyət proqramının imzalanması ilə vurğulanır. Mahiyyətcə, bu, əvvəlki proqramların davamı idi ki, onların reallaşması Azərbaycanda Avropa dəyərlərinin devalvasiyası ilə ayaqlaşırdı. 

Qeyd edək  ki, 8 dekabr 2023-cü ildə prezident Əliyev Avropa Şurasının baş katibi Mariya Peyçinoviç-Buriç ilə görüşüb. Baş katib 2001-ci ildən Azərbaycanın üzvlüyünü və prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi islahatları yüksək qiymətləndirib. O, regionda davamlı sülhün bərqərar olması, o cümlədən Ermənistanla etimadın möhkəmləndirilməsi üzrə addımlarla bağlı Azərbaycanın səylərinin Avropa Şurası tərəfindən təqdir edildiyini bildirib.

Bununla belə, görüşün əsl məqsədilə bağlı fərziyyələr ortaya çıxır ki, o, AŞPA-nın keçən il oktyabr qətnaməsi və Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin bəyanatı ilə əlaqəli ola bilər. Qətnamə demokratik problemlərin həllindən fərqli olaraq, 19 sentyabr 2023-cü il tarixində Bakının antiterror əməliyyatından sonra Azərbaycanı tərk etmiş Qarabağın erməni əhalisinin hüquqlarına yönəlib.

AŞPA Qarabağ üzrə sanksiyalarla hədələyir, dərhal hərəkətə çağırır

12 oktyabr 2023-cü ildə Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) Dağlıq Qarabağda humanitar vəziyyətə dair qətnamə qəbul edib.

Qətnamə 19 sentyabr 2023-cü ildə Azərbaycanın Qarabağda apardığı hərbi əməliyyatları qətiyyətlə pisləyir. Sənəddə demək olar ki, bütün əhalinin öz vətənindən kütləvi şəkildə çıxması vurğulanır, fiziki məhv təhlükəsinə və Azərbaycan hökuməti tərəfindən ermənilərə qarşı davamlı düşmənçilik siyasətinə istinad edilir. Assambleya etnik təmizləmə şübhələrini qeyd edir və bu cür hərəkətlərə görə potensial fərdi cinayət məsuliyyəti barədə xəbərdarlıq edir.

Qətnamənin əsas bəndlərinə Avropa Şurasına üzv dövlətlərin öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə dair 1994-cü il bəyannaməsinin əsasında Azərbaycan üzrə monitorinq prosesinin aparılması ilə bağlı  Nazirlər Komitəsinə çağırış daxildir. Bundan əlavə, Assambleya qanunla müəyyən edilmiş öhdəliklərin Azərbaycan tərəfindən ciddi pozulmasına cavab olaraq Nazirlər Komitəsi və Parlament Assambleyası arasında əlavə birgə prosedura tərəfdardır.

Mühüm ultimatum irəli sürülür ki, əgər Azərbaycan öz öhdəliklərini yerinə yetirməsə, 2024-cü ildə AŞPA-nın ilk sessiyası zamanı Assambleya Azərbaycan nümayəndə heyətinin mandatına etiraz edəcək ki, bu da potensial olaraq nümayəndə heyətinin iştirakının dayandırılmasına gətirib çıxaracaq.

Assambleya qeyd edib ki, Azərbaycan Avropa Şurasına üzv dövlət kimi təşkilatın əsas dəyərlərinə sadiq olmalı və öz beynəlxalq öhdəliklərini yerinə yetirməlidir. Sənəddə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Azərbaycanı dərhal müvəqqəti tədbirlər görməyə çağıran 22 sentyabr 2023-cü il tarixli qərarına istinad edilir.

Daha sonra qətnamədə Azərbaycan erməni əhalinin Dağlıq Qarabağa qayıtmasına kömək etməyə, onların hüquqlarını müdafiə etməyə, erməni mədəni irsini qorumağa, Dağlıq Qarabağın həbs edilmiş bütün nümayəndələrini və Azərbaycanda saxlanılan erməni hərbi əsirləri azad etməyə çağırılır.

Qətnamədə regional kommunikasiyaların açılmasına da toxunulur və qeyd olunur ki, Naxçıvan ilə istənilən əlaqə Ermənistanın iradəsinə zidd olmamalı və ona ziyan vurmamalıdır.

Sonda Assambleya faktların müəyyən edilməsi üçün beynəlxalq qurumların təcili səfərlərinə, Azərbaycan hakimiyyətinin baş katibə və Nazirlər Komitəsinə müntəzəm olaraq ətraflı məlumat verməsinə, habelə Dağlıq Qarabağın köçkün ermənilərinə təsir edən humanitar bohranın və insan hüquqları sahəsində böhranın yoluna qoyulması ilə bağlı dərhal tədbirlərə çağırır. Bu, vəziyyəti qiymətləndirmək və zəruri müdafiə tədbirlərini müəyyən etmək üçün Avropa Şurasının faktaraşdırıcı missiyasının iştirakını tələb edir. Assambleya Azərbaycan hakimiyyətinin hərəkətlərini və beynəlxalq öhdəliklərə əməl etməsini diqqətlə izləməyi öhdəsinə götürür.

18 oktyabr 2023-cü ildə Strasburqda keçirilən iclasda Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi və Avropa İttifaqının nümayəndə heyəti Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi məsələsini birgə nəzərdən keçiriblər. Avropa İttifaqının dərin narahatlığını əks etdirən bəyanat mühüm Laçın dəhlizinin doqquzaylıq blokadası ilə yanaşı Azərbaycanın 19 və 20 sentyabr hərbi əməliyyatından sonra Qarabağ ermənilərinin kütləvi şəkildə köçməsi nəticəsində yaranmış mürəkkəb vəziyyətə işıq salır.

Qarabağ ermənilərinin insan hüquqlarını, əsas azadlıqlarını və təhlükəsizliyini təmin etmək, onların öz evlərində ləyaqətlə, hədə-qorxu və ayrı-seçkilik olmadan yaşamaq hüququnu vurğulamaq üçün Azərbaycana təkidli çağırış edilib. Çağırış qaçqınların və köçkünlərin Dağlıq Qarabağa könüllü, təhlükəsiz, layiqli və davamlı şəkildə qayıtmasına şəraitin yaradılmasına, onların tarixinin, mədəniyyətinin və hüquqlarının qorunmasına aid  olub. Mədəni irsin və yerli əhalinin mülkiyyət hüquqlarının qorunması zəruri hesab edilib.

Bəyanatda Azərbaycanın sentyabrın 22-də Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən müəyyən edilmiş müvəqqəti tədbirlərə riayət etmək, Konvensiya üzrə öhdəlikləri poza biləcək hərəkətlərdən (əsasən 2-ci maddə (yaşamaq hüququ) və 3-cü maddə (işgəncələrin, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftarın və cəzanın qadağan edilməsi) çəkinmək üzrə öhdəliyi qeyd olunur.

Dinc yanaşı yaşamağa hazır olmaqla bağlı prezident Əliyevin açıq bəyanatlarını tanıyaraq sənəddə köçkün əhalinin taleyinə görə Azərbaycanın əsas məsuliyyəti vurğulanıb. Bütün tərəflərdən sərt ritorikadan çəkinmək  gözləntilərilə yanaşı aydın, nəzərəçarpacaq və şəffaf zəmanətlər, o cümlədən Qarabağ ermənilərinə və nümayəndələrinə hərtərəfli amnistiya barədə tələblər irəli sürülüb.

Qarabağa beynəlxalq giriş zəruri yardımın göstərilməsi və müstəqil monitorinqin aparılması üçün həlledici hesab edilib. Avropa İttifaqı BMT-nin son səfərlərini yüksək qiymətləndirib və baş katibin miqrasiya və qaçqınlar üzrə xüsusi nümayəndəsinə böyük hörmətini ifadə edib. Avropa Şurasının insan hüquqları komissarı Dunya Miyatoviçin rəhbərlik etdiyi faktaraşdırıcı missiyanın regionda davam edən humanitar böhranın və insan hüquqları problemlərinin həllinə sadiqliyini göstərən növbəti tövsiyələri təqdim edəcəyi gözlənilirdi.

Qarabağ bulmacası şəraitində prezident Əliyevin strateji qarşıdurması

2023-cü ilin dekabrında Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin və Avropa Şurası baş katibinin Mariya Peyçinoviç-Buriçin  görüşü Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsilə bağlı mürəkkəbliyə, əsasən Qarabağda cari monitorinq və erməni əhalinin qayıtması məsələlərinə işıq salmayıb. Lakin Əliyevin açıq bəyanatları onun 1805-ci ildə Azərbaycanın Qarabağ xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsinə gedən tarixi kontekstə əsaslanan sarsılmaz mövqeyinə işarə edir. Ermənilərin qayıtması ilə bağlı Əliyevin mövqeyi, görünür, sülh müqaviləsi (məsələ həm Yerevanın, həm də Bakının maraq və ittihamları ilə çətinləşib) bağlanmadan onların repatriasiyası ilə razılaşmaq istəməməsindən qaynaqlanır. Əliyev Qarabağda ermənilərin hüquqlarının xarici motivlərlə manipulyasiya edilməsinə yol verməməkdə qərarlıdır. Belə ki, regionun Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra Azərbaycan da bununla üzləşmişdi.

Azərbaycan prezidentinin Qarabağ problemini həll etmək əzmi hələ 2020-ci ildəki 44 günlük müharibədən (regionda ərazi nəzarətinin dəyişməsilə nəticələndi) əvvəl bəlli idi.

Qeyd edək ki, Əliyevin Avropa Şurası ilə qarşıdurması yeni deyil. Müxalifətçi lider İlqar Məmmədovun azad edilməsi tələbilə ona təzyiq göstəriləndə, 15 noyabr 2017-ci ildə açıq şəkildə təşkilatdan çıxmaqla hədələdi. Avropa Şurası 46-cı maddəyə - "Məhkəmə qərarlarının məcburi qüvvəsi və icrası"na istinad edib ki, bu da təşkilatın 68 illik tarixində onun tətbiqilə bağlı ilk hal olub.

15 noyabr 2017-ci ildə Bakıda keçirilmiş təntənəli iclasda çıxışı zamanı Əliyev Avropa Şurasının baş katibi Turbörn Yaqlandı Azərbaycan və Avropa Şurası arasındakı münasibətlərdə böhrana təhrik etməkdə ittiham edib. Əliyev bildirib ki, böhran dərinləşərsə, Azərbaycan öz kursunu seçmək azadlığına malik olacaq. O, beynəlxalq təşkilatlarda öz üzvlüyünün könüllü xarakter daşıdığını vurğulayıb.

Bu qarşıdurmanın konteksti Azərbaycanın müxalifətçi liderinin azad edilməsilə bağlı  Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin qərarını yerinə yetirmədiyinə görə Azərbaycanın məhkəməyə cəlb edilməsi üçün Avropa Şurasının hədələri ətrafında cərəyan edirdi. Nəticədə Məmmədov Nazirlər Şurasının müəyyən etdiyi müddətdən xeyli gec olsa da, 13 avqust 2018-ci ildə azad edildi.

Prezident Əliyev Qarabağ münaqişəsilə bağlı  intriqaları anlayarkən və Azərbaycanın mövqeyini müdafiə edərkən, onun Avropa Şurası ilə tarixi toqquşmaları milli maraqlar və beynəlxalq öhdəliklər arasında kövrək tarazlığı qabardaraq təşkilat çərçivəsində ölkənin gələcəyilə bağlı suallar doğururdu.

Azərbaycanın Avropa Şurasından potensial çıxışı: nəticələr və dilemmalar

2017-ci ildə Azərbaycanın Avropa Şurasından çıxması perspektivi insan hüquqları və təhlükəsizlik çərçivəsindən kənara çıxan, milli müstəqillik, iqtisadi əlaqələr və beynəlxalq reputasiya sahələrinə yayılan narahatlıqlara səbəb oldu. Həmin ilin noyabrında AŞPA-da Azərbaycan parlament qrupunun indiki üzvü Erkin Qədirli vəziyyətin ciddiliyini ifadə edərək, nəticələrin ölkənin dünya arenasındakı mövqeyini təhlükə altına ala biləcəyini vurğulamışdı.

Qədirli qeyd etmişdi ki, bu qənaətin nəticələri ciddi olacaq, insan hüquqları və təhlükəsizlik maraqlarını kölgədə qoyacaq. Müstəqillik, reputasiya, iqtisadi tərəfdaşlıq və beynəlxalq investorlar üçün mənəvi risklər - bunların hamısı təhlükə altına düşəcək, o xəbərdarlıq etmişdi.

O zaman Far Center İqtisadi və Siyasi Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Hikmət Hacızadə Azərbaycanın ya xaric ediləcəyinin, ya da ölkənin təşkilatı könüllü olaraq tərk etmək qərarına gələcəyinin mümkünlüyünü etiraf etmişdi. O demişdi ki, xüsusilə insan hüquqları kontekstində belə  addım hakimiyyətə nəzarəti sərtləşdirmək, potensial olaraq ölkə vətəndaşlarına təsir göstərmək və beynəlxalq normalara məhəl qoymamaq imkanı verə bilər.

Azərbaycanla Avropa Şurası arasında münasibətlərin pisləşməsi (indiyədək ölkə üçün az nəzərə çarpan nəticələrin olmasına baxmayaraq) mümkün nəticələrlə bağlı narahatlığa səbəb olub. Azərbaycan 2001-ci ilin yanvarında Avropa Şurasına üzv olub və sonrakı illərdə təşkilatla münasibətlər daim pisləşib.

Hacızadə qeyd etmişdi ki, öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi ciddi nəticələrə gətirib çıxarmayıb. Ölkə siyasi həbslərə, o cümlədən İlqar Məmmədov, Xədicə İsmayılova və Adnan Hacızadə kimi şəxslərin həbslərinə şahid olub və beynəlxalq qınaq çox zaman kağız üzərində ifadələrlə kifayətlənib.

Azərbaycan yol ayrıcında: seçkilərdən sonrakı ssenarilər və gözlənilən dəyişikliklər

Azərbaycanın Avropa Şurasına tam səsvermə hüququ ilə qoşulacağı və ya Rusiyadan nümunə götürüb təşkilatdan çıxacağı ilə bağlı həll olunmamış məsələ getdikcə aktuallaşır, həm siyasətçilərin, həm də analitiklərin ağlını qarışdırır. Hadisələrin sonrakı gedişini yozmağa çalışarkən prezident İlham Əliyevin dövründəki mürəkkəb siyasi auradan baş çıxarmaq lazımdır.

Seçki siyasəti sahəsində əvvəlcədən müəyyən edilmiş ssenari üzrə ortaya çıxan dinamika şəraitində məlum  nəticə ilə növbədənkənar prezident seçkilərinin perspektivi qaçılmaz görünür. 1998- ci il seçkilərilə paralellər apararaq, o vaxt olduğu kimi, bu dəfə də əsl müxalifət partiyalarının – boykot elan edənlərin- olmaması seçkilərə texniki xarakter verir. Avropa Şurası Azərbaycanı səsvermə və müşahidə hüququndan məhrum etməklə əvvəlkitək seçkilərin legitimliyini qiymətləndirmək iqtidarında deyil. Bu seçkilərin əsas subyekti – xalq - susqun vəziyyətdədir ki,  bu da ağır siyasi vəziyyəti qabardır.

Əliyev növbədənkənar prezident seçkilərinin keçirilməsi barədə qərar qəbul etməzdən əvvəl idarəetmə sistemlərinin modernləşdirilməsini və ictimaiyyətlə əlaqələri əhatə edən referendumun keçirilməsinin mümkünlüyü ilə ilə ekspert cameəsində şayiələr yayılmışdı. Prosesə müxalifətin cəlb edilməsilə yeni proporsional sistem üzrə növbəti parlament seçkilərilə bağlı gözləntilər yayılmışdı. Bu gözləntilər siyasi məhbusların azad edilməsi və hökumətlə ictimaiyyət arasında dialoqun başlanması ilə əlaqədar idi. Lakin Əliyev təcili addım kimi növbədənkənar prezident seçkilərini elan edərək əks- ardıcıllığı seçdi.

Bununla belə, proqnozların doğrulmaması gözlənilən dəyişikliklərin mütləq reallaşmayacağı anlamına gəlmir. Amillərin uzlaşması, o cümlədən cəmiyyətin avtoritar sistemdən yorğunluğu, neft hasilatının – inzibati iqtisadiyyatın əsası - nəzərəçarpacaq dərəcədə azalması ilə bağlı iqtisadi problemlər və Ermənistanla sülhün bərqərar olması zərurəti transformasiya dəyişikliklərinə zəmin yarada bilər.

İlin əvvəlində prezident Əliyev yerli telekanallara müsahibəsində yeni milli ideyanın inkişafından xəbər verərək Azərbaycanın tarixində yeni mərhələnin başlandığını bildirib. Əliyev deyib ki, ərazi bütövlüyünün bərpası ilə bağlı əvvəlki otuzillik milli ideya həyata keçirildi. O, milli tərəqqiyə yeni baxışın formalaşdırılmasına çağırıb.

Seçkilərdən sonra Azərbaycanda vəziyyət dəyişikliklər vəd edir ki, bunu həm ictimaiyyət, həm də prezident çoxdan gözləyir. Siyasi hadisələr inkişaf etdikcə, ölkənin inkişaf trayektoriyası varislik və təkamül kəsişməsində tarazlıq yaradan bu çoxşaxəli amillərin qarşılıqlı fəaliyyətindən asılı olur.