Azərbaycanın Qərbi Balkanlarla münasibətləri. Mühüm siyasi və enerji aspektləri

Azərbaycanın Balkan yarımadası ölkələri ilə münasibətləri getdikcə inkişaf edir, son illər əməkdaşlıq intensivləşib və Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsi fonunda Rusiyadan ənənəvi asılılığı azaltmağa çalışan Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təminatı məsələsində Azərbaycanın rolunun möhkəmlənməsi bunda mühüm rol oynayır.

Balkan yarımadasında yerləşənlər:

Albaniya, NATO üzvü;

Bolqarıstan, NATO və Aİ üzvü;

Bosniya və Herseqovina;

Yunanıstan, NATO və Aİ üzvü;

Rumıniya (coğrafi olaraq ərazinin bir hissəsi), NATO və Aİ üzvü;

Şimali Makedoniya, NATO üzvü;

Serbiya (qismən);

Sloveniya (qismən), NATO və Aİ üzvü;

Türkiyə (qismən), NATO üzvü;

Xorvatiya (qismən), NATO və Aİ üzvü;

Monteneqro, NATO üzvü.

Çoxmillətli və çoxkonfessiyalı dövlət kimi Azərbaycanın bütün Balkan dövlətlərilə münasibətini saxlaması çətin deyil. Karbohidrogenlərin olması və onların uğurlu ixracı, ərazi bütövlüyünün bərpası probleminin həlli (90-cı illərdə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərin İkinci Qarabağ Müharibəsində geri qaytarılması) isə Azərbaycanın əhəmiyyətini Aİ-nin gözündə artırıb və 2023-cü ildə ölkə strateji tərəfdaşlıq sazişi imzalaya bilər.

Son iki ildə baş verən hadisələr, xüsusən də Rusiyanın Ukraynanın ərazi bütövlüyünü pozması, onun torpaqlarını anneksiya etmək cəhdi bir çoxlarını qanlı Balkan böhranını xatırlamağa vadar edir və ekspertlərin çoxu Rusiya-Ukrayna qarşıdurmasının bəzi Balkan ölkələri arasında "nifaq sala" biləcəyindən ehtiyat edir.

Ukraynadakı vəziyyətə prioritet diqqət yetirən  Aİ rəhbərliyi, Qərbi Balkan ölkələrilə Kosovo üzrə danışıqları da diqqətdən qaçırmır (bu cür çoxtərəfli məsləhətləşmələrin son mərhələsi bu ilin martında Brüsseldə olub).

Bununla yanaşı, müstəqil azərbaycanlı ekspertlərin fikrincə, Aİ Qərbi Balkan ölkələrilə dostluq, hətta strateji münasibətlər saxlayan dövlətlərin rəhbərlərinə gizli və qeyri-rəsmi olaraq müəyyən sülhməramlı səlahiyyətlər verib.

Belə siyasi şəxslərdən biri Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevdir. Son 1-1,5 il ərzində onun Qərbi Balkan ölkələrinin liderlərilə görüşlərin tezliyi misli görünməmiş xarakter daşıyıb.

Formal səbəb bu ölkələrin enerji resurslarını şaxələndirmək istəyi və 2020-ci ilin dekabrında Avropa istiqamətində "Cənub qaz dəhlizi"ni (CQD) işə salan və 2027-ci ilədək onun buraxılış qabiliyyətini iki dəfə artırmaq niyyətində olan Azərbaycanın  qazına maraqdır.

2022-ci ilin yayında Bakıda Avropa Komissiyasının (AK) rəhbəri Ursula fon der Leyen və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin danışıqlarının nəticələrinə əsasən, faktiki olaraq belə bir fikir səslənib ki, Qərbi Balkan regionu Azərbaycan qazı üçün prioritet bazar ola bilər və Aİ Azərbaycan qazının nəqlinin təşkilinə yardım vasitəsilə bu region dövlətlərinə "Aİ-nin yaşıl sövdələşməsi" strategiyası çərçivəsində kömürdən qurtulmağa kömək etmək istəyir.

Belə qərar Əliyevin çoxsaylı səfərlərinə və Qərbi Balkandan olan həmkarları ilə həm ikitərəfli səviyyədə, həm də beynəlxalq meydançalarda görüşlərinə təkan verib. Belə danışıqların gündəliyi qaz məsələlərilə məhdudlaşmır, özündə siyasi problemlərin müzakirəsini və ticarət-nəqliyyat əməkdaşlığının perspektivlərini ehtiva edir.

Əsassız olmamaq üçün qeyd edək ki, Əliyev təkcə yarım il ərzində Bosniya və Herseqovina Rəyasət Heyətinin sədri Jelka Sviyanoviçlə iki dəfə görüşüb (aprelin 13-də Sarayevoda strateji tərəfdaşlıq haqqında bəyannamə imzalanıb, əvvəlki görüş isə martın 1-də Bakıda Qoşulmama Hərəkatının Covıd-19-a qarşı mübarizə üzrə təmas qrupunun sammiti çərçivəsində keçirilib).

Azərbaycan prezidenti Albaniya rəhbərliyilə 2022-ci ilin noyabr və dekabr aylarında, həmçinin 12 mart 2023-cü ildə (Bakıda Albaniya prezidenti Bayram Beqayı qəbul edib) görüşüb.

2022-ci il dekabrın ikinci dekadasında Əliyevin Bakıda Serbiya prezidenti Aleksandr Vuçiçlə görüşü olub.

2023-cü ildə Azərbaycan prezidentinin keçmiş Yuqoslaviyanın qonşu ölkələrilə apardığı danışıqlar arasında Macarıstanın baş nazirilə iki, Bolqarıstan prezidentilə bir, Rumıniya prezidentilə bir, Xorvatiya və Monteneqronun baş nazirlərinin hər biriylə bir görüş var.

Siyasi ekspertlər hesab edirlər ki, Əliyevlə Bosniya və Herseqovina, Serbiya, Albaniya rəhbərləri arasında etibarlı tərəfdaşlıq münasibətləri qurulub (bu, Kosovo məsələsinin həllində az rol oynamır) və Əliyevin əlavə, kölgə qərəzsiz mediator kimi seçilməsi istisna deyil.

Vuçiç, ümumiyyətlə, Əliyevə olan rəğbətini gizlətmir və deyib ki, "Serbiya bilir ki, Əliyev və Azərbaycan təkcə bizim üçün yox, həm də hamı üçün (Balkanlarda) etibarlı tərəfdaşlardır...Biz şəffaf protokolun bütün məsələləri üzrə sazişlər imzalamalıyıq, lakin Əliyevin sözü bizə kifayətdir".

Albaniya üzrə Bakıda Azərbaycanın Tiranada səfirliyinin açılması, Albaniyanın Korça şəhərinə "mavi yanacaq"la yardımın göstərilməsi, həmçinin 2026-cı ilədək CQD ilə Albaniyaya yeni İES-ə 200 milyon kubmetr qazın nəqli barədə qərar qəbul edilib (qazı Yunanıstanın şirkəti TAP-CQD-nin Avropa hissəsi üzrə nəql edəcək).

Aprelin 13-də Sarayevoda danışıqlar aparan Əliyev həmçinin aidiyyatı qurumlara göstəriş verib ki, Azərbaycan qazının Bosniya və Herseqovinaya nəqli perspektivlərinin, müxtəlif sahələrdə investisiya layihələrinin öyrənilməsilə məşğul olsunlar.

"Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi və sərhədlərinin toxunulmazlığı ilə bağlı Bosniya və Herseqovinanın mövqeyi bizim üçün çox vacib idi, xüsusilə də Azərbaycan ərazilərinin işğalı dövründə. İki il yarım əvvəl, İkinci Qarabağ Müharibəsi zamanı Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edəndə Bosniya və Herseqovina Azərbaycanı və bizim haqq işimizi qətiyyətlə dəstəkləyib.

Bu, dostluq və qardaşlıq mövqeyidir. Öz növbəsində Azərbaycan ərazi bütövlüyü, suverenlik və sərhədlərinin toxunulmazlığı da daxil olmaqla, bütün məsələlərdə Bosniya və Herseqovinanın maraqlarını birmənalı şəkildə dəstəkləyib", - Əliyev aprelin 13-də Sarayevoya səfərinin yekunları ilə bağlı deyib.

O ümidvar olduğunu bildirib ki,  CQD interkonnektorlar vasitəsilə Bosniya və Herseqovinaya qədər uzadılacaq.

BALKANLAR ÜÇÜN AZƏRBAYCAN QAZI

Azərbaycan hökumətindəki məlumatlı mənbə ASTNA ilə söhbətində bildirib ki, CQD ilə Qərbi Balkanlara qaz nəqli fiziki olaraq IGB interkonnektorları (Yunanıstan və Bolqarıstan vasitəsilə), IAP, BRUA, Bolqarıstan-Serbiya qaz kəməri vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

IGB 2022-ci ildə istismara verilib, 2023-cü ildə Bolqarıstan-Serbiya (Dimitrovqrad-Nis) qaz kəmərinin işə salınacağı gözlənilir.

Aİ-nin dəstəklədiyi BRUA layihəsinə (Bolqarıstan-Rumıniya-Macarıstan-Avstriya dövlətlərarası qaz kəməri sistemi) görə, 2020-ci ildə Rumıniya ərazisində işlərin birinci mərhələsi başa çatıb, sonra Rumıniya Bolqarıstan və Macarıstanın infrastrukturu ilə birləşir və belə işlər davam edir.

IonicAdriaticPipeline (IAP) layihəsinə gəlincə, buraxılış qabiliyyəti ildə 5 milyard kubmetr qaz, uzunluğu 540 km.-ə yaxın (Xorvatiyanın Split şəhərindən və daha sonra Xorvatiya, Monteneqro, Albaniya, Bosniya və Herseqovina vasitəsilə) və dəyəri 600 milyon avro olan bu layihənin ideyası 16 il əvvəl irəli sürülüb, lakin indiyədək reallaşmayıb.

"IAP layihəsi Aİ üçün maraqlı olmadı, Aİ-nin maliyyə dəstəyi olmadan isə çətin həyata keçirilə bilsin", - bu məsələ ilə tanış olan ekspert ASTNA ilə söhbətində deyib.

2019-cu ilin sentyabrında dörd qaz nəqliyyat operatoru - MontenegroBonus, Albgaz, BH-Gas (Bosniya və Herseqovina) və Plinacro (Xorvatiya) IAP qaz kəmərinin tikintisi üzrə birgə müəssisə yaratmaq barədə razılığa gəliblər, lakin o vaxtdan bəri layihə üzrə heç bir irəliləyiş yoxdur.

Eyni zamanda, 2022-ci ildə bəyan edilib ki, Albaniya IAP-dan ildə 1 milyard kubmetr, Monteneqro- ildə 0,5 milyard kubmetr), Bosniya və Herseqovinanın cənubu - ildə 1 milyard kubmetr, Xorvatiya ildə 2,5 milyard kubmetr gözləyib.

IAP layihəsinin faktiki dondurulması bu ölkələri digər qaz satınalma layihələrini inkişaf etdirməyə məcbur edir.

Belə ki, Monteneqro öz ərazisində maye təbii qaz terminalı layihəsini öyrənir, Xorvatiyada Krk terminalının birinci mərhələsi uğurla işləyir və onun genişləndirilməsi planlaşdırılır, Albaniya da maye qaz terminalının yaradılması üzrə ABŞ investorları və SOCAR ilə danışıqlar aparır.

2023-cü ildə qaz hasilatının pik həddinə çatmalı olan Azərbaycanın özündə də 2027-ci ildən Aİ-yə "mavi yanacaq" ixracının daha da artırılması üçün resurslar (Aİ Azərbaycandan ildə 20 milyard kubmetr qaz istəyir, hazırda 11-12 milyard kubmetrdir) və belə mümkün tədarüklərin kommersiya aspektləri (Bakı 15 illik müqavilələrdə maraqlanır, lakin onlar RePower EU ilə ziddiyyət təşkil edir) dəqiqləşdirilir.

İstisna deyil ki, Əliyevin Qərbin də maraqlı olduğu Qərbi Balkanlarda məkik  diplomatiyası Bakının Azərbaycan qazının Avropaya uzunmüddətli nəqlində müəyyən güzəştlərə nail olmasına gətirib çıxaracaq, belə ki, Avropa  2023-40-cı illərə qədər "mavi yanacaq"a ehtiyacı ola biləcəyini etiraf edib.