Parlament seçkisi və Azərbaycanla AŞPA arasındakı böhran...

Azərbaycan daha bir seçkini geridə qaldı. Sentyabrın 1-də keçirilən növbədənkənar parlament seçkiləri arxada qaldı. Bu, bir ildə keçirilən ikinci növbədənkənar seçkilər idi. Bundan əvvəl bu ilin fevral ayında növbədənkənar prezident seçkiləri keçirilmişdi.  

MSK-nın elan etdiyi ilkin nəticələrə görə, hakim YAP deputat mandatlarının 54.4 faizini əldə etməklə parlamentdə üstünlüyü saxlayıb.

Seçkiləri ATƏT Parlament Assambleyasının 60 deputatı və ATƏT Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun monitorinq missiyasının 300 üzvü də müşahidə edib.

Avropa Şurası Parlament Assambleyasına (AŞPA) növbədənkənar seçkiləri müşahidə etmək üçün dəvət göndərilməyib. Azərbaycan Avropa Şurası Parlament Assambleyasının nümayəndə heyətini bu ilin fevralında keçirilmiş növbədənkənar prezident seçkilərini müşahidə etməyə də dəvət etməmişdi.Avropa Şurası Parlament Assambleyasının nümayəndə heyətini dəvət etməkdən imtina Azərbaycan nümayəndə heyətinin Avropa Şurası Parlament Assambleyasında səlahiyyətinin bir il müddətinə dayandırılmasının səbəblərindən biridir.

Bir müddət öncə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi (XİN) AŞPA-da Azərbaycan nümayəndə heyəti əleyhinə səs vermiş deputatların arzuolunmaz şəxslər siyahısına salındığını bildirmişdi.

Ötən həftə İtaliyada səfərdə olan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkəsinin Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) ilə gərginləşən münasibətləri haqda danışarkən deyib ki, AŞPA-nın bəzi üzvlərinin Azərbaycana səfərinə qoyulan qadağa ölkənin nümayəndə heyətinin bu təşkilata qayıtmasından sonra ləğv ediləcək: "Əgər qərarlarını dəyişib bizim haqqımızı bərpa etsələr, o zaman bu embarqo deyilən şey də aradan qaldırılacaq".

Seçkidən sonra Milli Məclisin yeni nümayəndə heyətinin AŞPA-da mandatı təsdiqlənə bilərmi?

Vətəndaş Hüquqları İnstitutunun rəhbəri Bəşir Süleymanlı mövzu ilə bağlı ASTNA-nın suallarına cavab verib.

* * *

Sual: Bəşir bəy, Növbədənkənar parlament seçkiləri geridə qaldı və lider namizədlər açıqlandı. Bu dəfə parlamentin tərkibində xüsusi dəyişiklik oldumu?

Cavab: Bu seçkilərdə səhv etmirəmsə 26 nəfər yeni tərkibdə olmadı. Onların yerinə bir qisim əvvəllər ya parlamentdə, ya da siyasi komandada təmsil edilən şəxslər oldu. Bir qrup isə tamamilə yenidir. Amma bu reallıqları dəyişmir. Əsas odur ki, parlamentdə təmsilçilik, plüralizm olsun. Vətəndaşların, seçicilərin maraqları təmin edilsin. Ölkənin əsas problemləri müzakirə predmetinə çevrilsin. Yalnız adminstrasiyada göndərilən qanunların texniki müzakirəsi və təsdiqi işinə baxmasınlar. Xatırlayıram ki, 2020-ci il seçkilərindən öncə belə bir mesajlar verirlirdi ki, hazırki deputatlar da seçicilərin real səslərini alıb seçilməlidir. Siyasi hakimiyyət onların əvvəzindən qutudan adlarının çıxarılmasını təmin etməkdə maraqlı deyil. Həmin dövrdə deputatlar seçki dairəsi ərazisini gəzirdilər, yaşlı insanları qucaqlayırdılar, əllərindən öpürdülər. Hətta bu seçkilər başlayanda bəzi şəxslər ötən dəfə olan bu şounu xatırladılar. Ancaq fikir verdinizsə, budəfəki seçkidə bu baş vermədi. Az sayda namizədlərin (hakimiyyətin dəstəklədiyi) seçiciləri ilə görüşləri, səmimi münasibətdən doğan dialoqlarını görə bildik. Demək ki, yanaşma dəyişib. Daha doğrusu xalqın kütləvi dəstəyinə ehtiyac duyulmayıb. 

Sual: Yeni parlamentdən hansı gözləntilər var?

Cavab: Bu daha çox siyasi hakimiyyətin iradəsindən asılıdır. Çünki, əvvəlki seçkilərdən sonra formalaşan parlamentlərin fəaliyyətinə nəzər salanda da görünür ki, daha çox hakimiyyətin siyasi maraqları çərçivəsində olub. Ancaq vətəndaşların, seçicilərin gözləntiləri fərqlidi. Onlar daha çox islahatların aparılması, vətəndaşların maraqlarının müdafiəsini təmin edən qanunların qəbul edilməsini, siyasi, iqtisadi, sosial istiqamətdə müsbətə doğru dəyişikliklərin aparılmasında maraqlı olarlar. Xüsusən sosial-iqtisadi sahədə dəyişikliklər, yeni iş yerlərinin açılması, təhsil, səhiyyə sahəsində yeni proqramların qəbul edilməsi seçiciləri daha çox qayğılandırır. Bu elə bir sahədir ki, ölkə boyu bütün vətəndaşları narahat edir. Çətinləşən iqtisadi vəziyyət vətəndaşları ümidsizləşdirir. Kənd təsərrüfatı sahəsində sistemli və real proqrama ehtiayac var. Urbanizasiyanın, vətəndaşların şəhərlərə axışmasının qarşısını almaq üçün parlamentdə geniş, mütəxəssislərin iştirakı ilə müzakirələr açılmalı, töhfə verə biləcək sənədlər hazırlanmalıdır. Bələdiyyələrin salahiyyətləri artırılmalıdır. 20 il öncədən başlayaraq vətəndaş cəmiyyəti problemlərlə bağlı təhlillər aparıb hesabatlarla, təkliflərlə çıxış edəndə bizə qulaq asmadılar. Müstəqil media problemləri göstərəndə onlara basqı qurdular. Hansı ki, biz yerli icmaların bacarıqlarının artırılması, vətəndaşların maaarifləndirilməsini, öz hüquqları çərçivəsində fəaliyyət göstərməsini formalaşdırmaq istəyirdik. Vaxtında atılmayan addımlara görə də hazırda hətta təhsildə, sosial istqimətdə atılan addımlar effekt vermir, əksinə ciddi narazılıq yaradır. 

Sual: ATƏT DTİHB və ATƏT PA-nı təmsil edən Beynəlxalq Müşahidə Missiyası seçkinin məhdudlaşdırıcı mühitdə, rəqabətsiz keçdiyini bildirdi. Vurğulandı ki, mövcud şərtlər seçkinin demokratik standartlara uyğun keçdiyini deməyə əsas vermir. Yerli müşahidəçilər də xeyli pozuntu sənədləşdiriblər. Amma MSK araşdırılacağını desə də hələ ki,  bir neçə məntəqədən başqa heç bir dairənin nəticəsi ləğv olunmayıb. Belə olduğu halda bu müşahidə prosesi nəyə lazım idi?

Cavab: Burda MSK-nın qərarından daha çox siyasi iradə rol oynayır. Onlar öz iradələri çərçivəsində ən yaxşı halda texniki addımlar ata bilərlər. Hər hansı seçki dairəsinin nəticələrinin ləğvi üçün seçkini təşkil edən siyasi administrasiyadan mesaj almalıdırlar. Məncə, MSK sadəcə hazırki gərginliyi yatırmaq, prosesi uzadaraq əsəbləri sakitləşdirməklə məşğuldur. Sentyabrın 11-ə olan məlumata görə hələlik 78 saylı Lənkəran Kənd Seçki Dairəsinin 2 məntəqəsində seçkinin nəticələri etibarsız sayılıb.

Digər tərəfdən MSK-dan sonra nəticələri Konstitusiya Məhkəməsi də təsdiq etməlidir. Bu sonuncu instansiyadır. Ola bilər ki, KM hansısa nəticələri qəbul etməsin, ləğv etsin. MSK ləğv etsəydi indiyə kimi edə bilərdi. Kifayət qədər vaxt keçib və bəzi dairələrdən olan alternativ namizədlərin məlumatlarına görə MSK-ya ciddi faktlar təqdim ediblər. Amma 10 gündür dəyişiklik yoxdur.

O ki qaldı müşahidə prosesinə, bu ölkələrin öhtəlikləridir. Azərbaycanın ATƏT-ə, o cümlədən Avropa Şurasına üzv olan ölkə kimi seçkilərin azad, ədalətli, şəffaf keçirilməsi üçün öhdəlikləri var. Buna görə də ATƏT-in Demokratik Təsissatlar və İnsan Hüquqları Bürosu (DTİHB), ATƏT Parlament Assambleyası (PA) və Avropa Şurasının Parlament Assambleyası (AŞPA) seçkiləri müşahidə etmək, üzv ölkələrin öhdəliklərinin icrasına nəzarət etmək üçün müşahidəyə dəvət olunmalıdır. Beynәlxalq hüquqi aktlar sәviyyәsindә seçki prosesi üzәrindә müşahidә aparılmasının vacibliyi ATƏT-in 1990-cı ildə qәbul etdiyi “İnsanlıq ölçülәri üzrә Konfransın Kopenhagen Müşavirәsinin Sәnәdi”ndә tәsbit olunmuşdur. Hәmin sәnәdin 8-ci bәndinә uyğun olaraq iştirakçı dövlәtlәr hesab edir ki, hәm milli, hәm dә әcnәbi müşahidәçilәrin iştirakı seçkilәrin keçirildiyi dövlәt üçün seçki prosesinin nüfuzunu yüksәldә bilәr.

Sual: Ölkədə seçki praktikası dəyişmədikcə, ATƏT DTİHB-nin rəyi də dəyişməz qalır. Praktika dəyişmir, seçki əvvəlki qaydada keçirilir, ATƏT DTİHB də hər dəfə gəlir gedir. Əgər belə olacaqsa, heç nə dəyişməyəcəksə, ATƏT-i eşidən olmayacaqsa nəyə yarayır bu rəy, hesabatlar?

Cavab: ATƏT yalnız seçkini müşahidə edib hesabat hazırlamır. Hesabatların sonunda problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində tövsiyyələr verir. Ölkələrlə problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində birgə çalışmaq üçün təklif göndərir. Təəssüf ki, uzun zamandır bu tövsiyyələr icra olunmur. Bütün bunlar bu sənədlərin gərəksiz olduğu anlamına gəlmir. Bu ölkələrin beynəlxalq arenada nufuzlarının zəifləməsinə, mütəmadi tənqid hədəfinə gəlməsinə gətirib çıxarır. Ölkələrin öhdəliklərin icrası zamanı bu hesabatlar çox önəmlidir. Əgər bu müşahidə prosesi olmasa, hesabatlar hazırlanmasa öhdəliklərin icrasını qiymətləndirmək olmaz. ATƏT peşəkar qurum olaraq öz işinə ciddi yanaşır. Digər tərəfdən təkliflərin müzakirə zamanı problemlər müzakirə edilməli, çıxış yolu göstərilməlidir. Problemi yaradan səbəblər incələnməlidir. Fərz edək, seçki komissiyalarında təmsilçiliyin formal olması və yaxud seçicilərin qrup halında gətirilməsi və.s halları müşahidə etmədən gələcəkdə necə qaldırmaq olar?! Düzdür, hələlik bu hesabatların ciddi nəticəsini görmürük. Ancaq əminəm ki, gələcəkdə bu hesabatlar müsbət nəticəsini göstərəcək. 

Sual: Azərbaycan nümayəndə heyətinin AŞPA-da mandatı təsdiqlənməmişdi. Sizcə, yeni tərkib parlamentin deputatlarından ibarət Azərbaycan nümayəndə heyətinin AŞPA-dakı mandatı bərpa edilə bilərmi?

Cavab: Bu daha çox Azərbaycan AŞPA arasında olan böhranla bağlıdır. Əgər AŞPA-nın qaldırdığı problemlərdən hansısa biri istiqamətində ciddi addımlar atılarsa, düşünürəm ki, yeni nümayəndə heyətinin AŞPA-dakı mandatı təsdiqlənə bilər. Burda seçkinin saxta keçirilməsi əsas rol oynamır. Çünki bundan əvvəlki seçkilər də ciddi pozuntularla müşayiət olunub. Amma nümayəndə heyətləri təsdiqlənib. Bu dəfə siyasi böhran daha çox insan hüquqları ilə bağlıdır. AŞ NK-nın dəfələrlə qərarlarına baxmayaraq “Məmmədli Qrupu” işi müsbət həll olunmadı. Əksinə həmin qrupun təmsilçisi Anar Məmmədli həbs olundu. O cümlədən, AbzasMedia, Toplum TV rəhbərliyi. Həmçinin həm fevralda keçirilən növbədənkənar prezident seçkisində, həm də növbədənkənar parlament seçkilərində AŞPA seçkini müşahidə etmək üçün dəvət edilmədi. Bütün bunlar odun üzərinə benzin tökmək rolunu oynadı. Düzdür, Azərbaycan höküməti AŞPA-nın qərarını Qarabağ, xüsusən Xankəndinin azad olunması ilə əsaslandırırlar. Ancaq biz müddəaların hamısını kənara atıb, birinə istinad edə bilmərik. Əgər milli maraqlar üstün tutulursa, Azərbaycan Avropa Şurasında təmsilçilikdən kənarda qalmamalıdı. Ümid edirəm ki, Azərbaycan siyasi hakimiyyəti AŞPA-nın yanvar sessiyasına kimi bu istiqamətdə müsbətə doğru addımlar atacaq.