Gərək vaxtında müdaxilə edəydin, Məzahir

İlin son ayında seçki prosesi irəliləməsi lazım olan məcradan çıxıb rejim mübarizəsinə döndü. Dekabrın 3-də ana müxalifət partiyasının açıqladığı yeni proqramların seçici kütlələri tərəfindən nə dərəcədə idrak edildiyini bu gün-sabahkı ictimai rəy sorğuları müəyyənləşdirəcək. Ancaq Kemal Kılıçdaroğlunun açıqladığı proqramın geniş kütlələr tərəfindən yaxşı dərk edilməyəcəyini jurnalist-yazar dostlarla canlı yayıma  baxarkən demişdim: “Tayyip Erdoğan 9 iyul 2018-ci ildən Türkiyənin idari strukturunu tamamilə dəyişdirib özünə bağladı. Bu gün dövlətin bütün mühüm nöqtələrindəki məmurları o təyin edib, ölkənin pula gedəcək bütün dövlət şirkətlərini və banklarını əlinin altına toplayıb gəlir-çıxarların hamısına özü qərar verir. Mərkəzi Bank şəxsi tabeçiliyində, birjadan Sərmayə Bazarı Şurasına qədər heç bir qərar onsuz qəbul edilə bilməz. Hakimlərdən universitet rektorlarına qədər hamını o təyin edib, o çıxarır. AKP-dən seçilmiş bələdiyyə başqanları bir tərəfə, qubernatorların  əksəriyyəti  dövlətin qurucu  lideri  kimi hörmətli  Erdoğanı  görür. Belə  bir sistemin içində:

• Seçkinin hansı qaydalar içərisində  keçiriləcəyi;
• Seçki qutularından çıxacaq nəticələrin hansı üsullarla təsnif edilərək  sayılacağı

sual  işarələrilə dolu  olduğu halda ana müxalifət liderinin açıqladığı islahatlar bəyannaməsinin həyata keçirilmə ehtimalı  ola  bilərmi? 30  illik müşahidələrim   bunu göstərdi: Türkiyədə nə siyasətçilər, nə partiyaların tərəfdarları, nə də seçicilərin təxminən yarısı praqmatik və realist analizlər aparmaq yerinə və praqmatizmin   təbliğatdan ibarət olduğunu  zənn etdiyinə görə durumu düzgün proqnozlaşdıra bilmir. Siyasət fəlsəfəsinin inkişaf etdirilə bilməməsinin əsas səbəblərindən biri də budur. Daron Acemoğlu da daxil  olmaqla, Qərbdən və Türkiyədən bir neçə  müşavirin iştirakıyla hazırlanmış proqramın  Tayyip  Erdoğanın qurduğu mövcud  sistem içində həyata keçirilməsi imkanı solda sıfıra bərabərdir. Çünki  istisnasız şəkildə “al-ver” prinsipi  üzərində  qurulmuş bu sistemdə kimə nə verib, kimdən nə alacağını  ən yaxşı bilən şəxsiyyət cənab Erdoğandan başqası  deyil, ola bilməz. Təsəvvür edin ki, son 20 ildə  dövlətin imkanlarından gen-bol  faydalanmış 1 milyon insanı  ətrafına divar kimi  hörən Türkiyə iqtidar partiyasının sədri və dövlət başçısı 10 milyon tərəfdarına hər həftə, hər  ay etdiyi  yardımları əsla və qətiyyən axsatmır. Bu mənzərəni Cümhuriyyət Xalq Partiyası  da bələdiyyələr vasitəsilə təqlid etməyə çalışsa da, bu yolla yüksək nəticə almasının mümkün olmaması bir tərəfə, öz seçici kütləsinin səviyyəsini  də aşağı salır. Makroiqtisadi  göstəricilərdə yaxşılaşmaya nail  ola bilməmək vəziyyəti daha eybəcər hala gətirərkən seçicilərin ən az yarısının tələbi də konkretləşir: bu gün mənə nə verə bilirsən, sabah üçün konkret vədin nədir? İqtisadiyyatın halına çarə tapmaq çətinləşərkən (4 mindən başlayıb 12 minə qədər mağazası olan marketlər zəncirini təhdid etmək düz 4 il əvvəlki “soğan basqınları”nın inkişaf etdirilmiş formasıdır) ehtiyatdakı qızıl fond tədavülə daxil edilir: dini vəqflər, dərnəklər, təriqətlər. Qüvvədəki konstitusiyaya görə, qadağan edilmələrinə baxmayaraq, bu qurumların hazırda Türkiyənin heç bir qayda-qanununa tabe olmayan yerlər halına gəldiyini yazmaq qətiyyən Amerikanı  kəşf etmək deyil. Dini işlər başqanlığı dövlət büdcəsindən az qala ən çox payı alarkən guya yardım toplamaq yoluyla gücə güc qatan vəqf rəhbərlərinin, müəllimlərinin tüklər ürpərdici hərəkətlərinə dair tez-tez gün işığına çıxan örnəklərin əksəriyyəti hüquq orqanları tərəfindən ya araşdırılmır və ya qısa müddətdən sonra qovluqlar bağlanıb bir tərəfə atılır (qadınların qətlə yetirilməsinə dair örnəklərdə olduğu kimi). Dini vəqflərin, dərnəklərin, təriqətlərin seçkiyə gedən yolda öz güclərini bu qədər arxayınca nümayiş etdirmələri bu seçkinin  dünyəvi rejim üçün  ölüm-qalım seçkisi olacağına dair əndişələri artırır. Bu proqnozu dəstəkləyən əsas faktorlardan biri seçkinin vaxtından 1 ay əvvəl, yoxsa vaxtında keçiriləcəyinə dair sualın indi çox yox, 15 gün öncəsilə müqayisədə çox-çox aktual hala gəlməsidir. İctimai rəy sorğularının anketlərində durumun Erdoğanın lehinə əhəmiyyətli şəkildə dəyişməməsi AKP-ni “erkən, yoxsa vaxtında seçki” dilemması qarşısında çarəsiz vəziyyətə gətirərkən müxalifətin çörəyinə yağ sürtüb. Çünki idarəçilik sisteminin böyük ölçüdə dəyişməsinə  rəğmən mövcud seçki qanunundakı “eyni şəxs prezidentliyə üçüncü dəfə namizəd ola bilməz” maddəsi qüvvədə qalır. Daha əvvəl biz də cənab Erdoğanın bunu vecinə almadan üçüncü dəfə namizəd olacağını, çünki onun namizədliyinə mane olacaq heç bir hüquq instansiyasının qalmadığını yazmışdıq. Ancaq bu şərti də unutmamışdıq: bunun üçün ictimai rəy sorğusu anketlərinin AKP-ni olmasa belə cənab Erdoğanı ən az 10% qabaqda göstərməsi lazım idi. Hazırda Erdoğan yenə hamıdan qabaqda görünən lider, AKP birinci sıradakı partiya olmasına rəğmən “üçüncü dəfə namizəd olması hüquqi baxımdan mümkün deyil” reallığı üstün gəlməyə başlayıb. Yəni, bir növ”yuxarı tüpürürəm bığ, aşağı tüpürürəm saqqal” örnəyində olduğu kimi erkən seçki keçirilməsinə dair qanunun parlamentdən keçməsi üçün müxalifətin dəstəyinə ehtiyacı olan cənab Erdoğanın müxalifətdən bu dəstəyi istəməsi bir dərddir, istəməməsi başqa bir dərd...

Həqiqi demokratiyaya gedən yol nə vaxt dərdü sərsiz olub, Məzahir?

Həəə, az qala unudurdum, cənab Erdoğan axırıncı dəfə namizəd olacağını açıqladığına görə bizi izləməyə davam edin.