TDT: təhlükəsizlik, kooperasiya, konsolidasiya

Bu, təşkilat statusunda ilk sammitdir. 2021-ci il noyabrın 12-də İstanbulda keçirilən türk dövlətləri başçılarının 8-ci sammitində  o 2009-cu ildə Qazaxıstan prezidenti N.Nazarbayevin təşəbbüsü ilə yaradılmış Türk Şurasının varisi elan edilib. Türkiyə prezidenti Ərdoğanın ideyasına görə, bu transformasiya yeni çağırışlardan və cavab reaksiyası kimi türk dövlətlərinin konsolidasiyası zərurətindən  irəli gəlib.

Türk dövlətləri - Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Türkiyə, Özbəkistan başçılarının Səmərqənddəki çıxışları ilə tanışlıq onların gələcək əməkdaşlığının aşağıdakı strateji aspektlərini ortaya qoyub:

- regional təhlükəsizlik;

- regional kooperasiya;

- konsolidasiya.

TDT-nin gələcəyinə dair ən məzmunlu baxışı sammitin ev sahibi qismində qonaqları qəbul edən  Özbəkistan prezidenti Şevkət Mirziyoyev ifadə edib. Onun tezisləri təşkilata üzv ölkələr tərəfindən razılaşdırılmış və ötən il qəbul olunmuş “Türk dünyasına baxış - 2040” əsasında hazırlanmış beşillik “Türk Dövlətləri Təşkilatının 2022-2026-cı illər üçün strategiyası”nı əks etdirir.

Özbəkistan lideri terrorizm, ekstremizm, gənclərin radikallaşması, insan alveri, narkotik maddələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə mübarizə, ictimai və kibertəhlükəsizliyin təmin edilməsi sahələrində əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsini təklif edib.

“Bu gün biz hamımız artan geosiyasi qarşıdurma, qlobal iqtisadi böhranın mənfi nəticələri və iqlim dəyişikliyilə əlaqədar çətin sınaqlarla üz-üzəyik... Son vaxtlar dünyanın müxtəlif guşələrində kəskinləşən münaqişələr türk dünyasının da ümumi təhlükəsizliyinə təsir göstərir”.

TDT-nin ikinci aktual aspekti türk ölkələri arasında qarşılıqlı əmtəə dövriyyəsinin  xarici ticarətin ümumi həcminin 4 faizini təşkil etdiyi bir vaxtda ticarət-iqtisadi əməkdaşlığın əsaslarının möhkəmləndirilməsinin məqsədəuyğunluğudur. Qalan hissə  üçüncü ölkələrin payına düşür.

Mirziyoyev bu strateji istiqamətdə vəziyyəti kökündən dəyişdirmək, ticarət, investisiya və xidmətlərin inkişafını təmin etmək üçün TDT çərçivəsində “Yeni iqtisadi imkanlar məkanı”nın yaradılması təşəbbüsünü irəli sürüb.

“Bu planı həyata keçirmək üçün təşkilata üzv ölkələrin və müşahidəçilərin, eləcə də dünya biznesinin aparıcı nümayəndələrinin fəal iştirakı ilə hər il Beynəlxalq Türk İqtisadi Forumunun keçirilməsini təklif edirəm... Hər il bu tədbirlərin nəticələri üzrə birgə proqram və layihələrin həyata keçirilməsinə yönələn “yol xəritələri”nin qəbulu vacibdir.

Tərəflər birgə investisiya fondunun yaradılması təklifini dəstəkləyiblər. Bu təklif barəsində hələ İstanbulda keçirilən ötən sammitdə danışılsa da, bir il ərzində ideya reallaşmayıb.

Müxtəlif nəqliyyat dəhlizlərinin, o cümlədən Transxəzər beynəlxalq dəhlizinin formalaşmasını nəzərdə tutan logistika da əməkdaşlığın strateji aspekti kimi qeyd olunub.

Mirziyoyev təklif edib ki, ilin sonuna qədər nəqliyyat nazirləri bu gün qəbul olunmuş proqramın əsasında ətraflı plan və əməkdaşlıq üçün əməli mexanizmlər hazırlasınlar.

Diqqət aşağıdakılara yönəldilməlidir:

- bizim regionda tranzit dəhlizlərinin rəqabət qabiliyyətinin artırılması;

- biznes üçün maksimum əlverişli tariflərin tətbiqi;

- müasir nəqliyyat infrastrukturunun yaradılması

Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə, Özbəkistan yüklərin daşınmasını sadələşdirilməsi və sürətləndirilməsi üçün sadələşdirilmiş gömrük zonasının yaradılması barədə razılığa gəliblər.

Üç vəzifəni əhatə edən ərzaq təhlükəsizliyinə də xüsusi diqqət yetirilib:

1) qlobal və daxili bazarların tələblərindən, habelə ölkələrimizin istehsal imkanlarından irəli gələrək effektiv ərzaq təchizatı sisteminin yaradılması;

2) Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı arasında tammiqyaslı tərəfdaşlığın qurulması;

3) hər il türk kənd təsərrüfatı forumlarının keçirilməsi.

Özbəkistan Prezidenti TDT-nin razılaşma və qərarlarının icrası mexanizminin yaradılmasını ən aktual vəzifə adlandırıb.

Mirziyoyev gələcəkdə təşkilatın tamamilə yeni, effektiv  sistem əsasında işləməsi üçün səyləri birləşdirməyi təklif edib. “Bu məqsədlə təşkilatda institusional islahatların aparılmasını təklif edirik. İlk növbədə, prioritet istiqamətlər - siyasət və təhlükəsizlik, ticarət və investisiyalar, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, enerji, informasiya texnologiyaları, turizm, innovasiyalar və təhsil, tibb, gənclər və digər sahələr üzrə nazirlər səviyyəsində ayrıca komitələr yaradılsın”.

Ukrayna

Asiyada Qarşılıqlı Fəaliyyət və Etimad Tədbirləri üzrə Müşavirə, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) başçılarının bu il keçirilən sammitlərindən fərqli olaraq, TDT Ukrayna mövzusuna toxunub.

TDT-də mütəmadi olaraq müşahidəçi kimi iştirak edən Macarıstanın baş naziri Viktor Orban bildirib ki, Ukrayna müharibəsi Moskvaya qarşı sanksiyalar səbəbindən Rusiyanın özündən daha çox ziyan çəkən Avropa ölkələrinin üzərinə ağır yük qoyub.

“Macarıstanın məqsədi Ukraynada atəşkəs yaratmaq və mümkün qədər tez sülh danışıqlarına başlamaqdır. Təkcə bu, enerji böhranına son qoya bilər, baş nazir TDT sammitində bildirib.

O, müharibənin və bunun nəticəsində yaranan ərzaq böhranının qarşısının alınması üçün atılan uğurlu vasitəçilik addımlarına görə Türkiyə prezidenti Ərdoğana təşəkkürünü bildirib. Öz növbəsində Ərdoğan qeyd edib ki, Ankara ədalətli sülhə nail olmaq yoluyla hərbi əməliyyatlara son qoyulması üçün səy göstərir.

Türk irsinin qorunması

Bu aspektdə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev inqilabi nitq söyləyib.

“Türk dünyası təkcə müstəqil türk dövlətlərindən ibarət deyil, onun coğrafi sərhədləri daha genişdir. Hesab edirəm ki, Türk Dövlətləri Təşkilatına daxil olan ölkələrin hüdudlarından  kənarda yaşayan soydaşlarımızın hüquqlarının, təhlükəsizliyinin, milli identikliyinin kimliklərinin müdafiəsi, onların assimilyasiyasına yol verilməməsi kimi məsələləri diqqətdən qaçırmamağın vaxtı çatıb. Təşkilat çərçivəsində bu məsələlərə daimi əsaslarla diqqət yetirməyin vaxtı çatıb”, - Əliyev deyib.

Azərbaycan prezidenti hesab edir ki, türk dünyasında gənc nəsil yaşadığı ölkənin məktəblərində öz doğma dilində təhsil almaq imkanına malik olmalıdır. “Təəssüf ki, Azərbaycanın hüdudlarından kənarda yaşayan 40 milyon azərbaycanlının əksəriyyəti bu imkanlardan məhrumdur”, - Əliyev vurğulayıb.

“Türk dövlətlərinin hüdudlarından kənarda yaşayan soydaşlarımızın öz ana dilində təhsil alması daim təşkilatın gündəmində olmalıdır. Bu istiqamətdə lazımi addımlar atılmalıdır”, -  Əliyev davam edib.

TDT ölkələrinin hüdudlarından kənarda türk dünyası İran, Əfqanıstan, Çin, Rusiya və digər ölkələrin ərazilərini əhatə edir.  Əliyevin türk irsinin müdafiəsi və türk identikliyinin qorunub saxlanması barədə bəyanatı (digər prezidentlərin çıxışları ilə dəstəklənib) gələcəkdə geniş geosiyasi xarakterli nəticələrə səbəb olacaq. Dünyaya ilk məhək daşı atıldı. TDT 2023-cü ili Türk Sivilizasiyasının Yüksəlişi İli elan edib.

Məqalə hazırlandığı vaxt  Səmərqənd bəyannaməsinin mətni dərc edilməmişdi.