"TURKTİME" dəyişən qlobal dinamika kontekstində

Ukrayna, Yaxın Şərq və Cənubi Qafqaz münaqişələri, eləcə də əfqanıstanda "Taliban" hərəkatının güclənməsi ilə qeyd olunan dəyişən qlobal şəraitin ortasında Türk Dünyası konsolidasiyada nəzərəçarpacaq artım yaşayır. Bu yeni yaranmış birlik və əməkdaşlığa ehtiyac Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) noyabrın 3-də Astanada keçirilən 10-cü yubiley sammitində aydın oldu.

Beş il əvvəl, Qazaxıstanın keçmiş Prezidenti Nursultan Nazarbayev "Türk baxışı 2040" proqramını və Türk Şurasının türk dövlətləri Təşkilatına çevrilməsini təklif etdikdə, az adam bu birliyin 1990-cı illərin əvvəllərində qurulmuş humanitar çərçivədən kənara çıxacağına inanırdı. Bununla birlikdə, son beş ildə qlobal Avrasiya siyasətindəki Türk komponenti, alqışlanmasından və ya mübahisələndirilməsindən asılı olmayaraq getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir.

Bir neçə diqqətəlayiq hadisə bu artan əhəmiyyəti vurğulayır. Birincisi, TDT  Özbəkistanı tam üzv, Macarıstan və Türkmənistanı müşahidəçi kimi qəbul edərək üzvlüyünü genişləndirdi. İkincisi, təşkilatın gündəliyi əsasən humanitar problemlərdən təhlükəsizlik, iqtisadiyyat, logistika və siyasət məsələlərinə keçərək inkişaf etmişdir. Maraqlıdır ki, TDT Qarabağ, Ukrayna və Fələstindəki vəziyyətlər də daxil olmaqla beynəlxalq məsələlərdə öz mövqeyini müdafiə etməyə başladı.

Mühüm, lakin tez-tez nəzərdən qaçırılan hadisələrdən biri də Şanxay əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT), Avrasiya İqtisadi Birliyi, MDB, Mərkəzi Asiya Məşvərət Toplantısı, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və 5+1 (ABŞ) və "5+1"(ÇXR)  təşəbbüsləri kimi müxtəlif regional təşkilatlar və birliklər çərçivəsində Türk komponentinin gücləndirilməsidir. Bu forumlarda Türk təsiri üstünlük təşkil etdi və Türk Liderləri konsolidasiya edilmiş gündəmi uğurla formalaşdırdılar.

TDT-nın ambisiyaları diqqətdən kənarda qalmadı, çünki onlar təkcə tanınmağa deyil, həm də dünya siyasətində mühüm rol oynamağa çalışırlar. Türk Şurasından türk dövlətləri Təşkilatına keçid bu istəyi göstərir. Keçən ilki Səmərqənd sammitində "Türk sivilizasiyasının yeni dövrü - birlikdə ümumi inkişafa və firavanlığa doğru" şüarı qəbul edildi, ardından "2023 - Türk sivilizasiyasının inkişaf ili" və "TURKTİME" (Türk dövrü). Bu istəklər zəngin mənbələrə, həyati maddi-texniki marşrutlara və tarixi ticarət yollarına sahib olan keçmiş SSRİ-nin cənub bölgələrinin geosiyasi əhəmiyyətinə əsaslanır.

Bu razılaşdırılmış səylər əlifbaların birləşdirilməsinin, dil maneələrinin aradan qaldırılmasının, qanunvericilik aktlarının uyğunlaşdırılmasının və birgə layihələrin həyata keçirilməsinin ümumi məqsədləri ilə idarə olunan Turan məkanının məqsədyönlü formalaşmasını nəzərdə tutur. Ankara sammiti ərəfəsində Türkiyə parlamenti 1 yanvar 2024-cü il tarixində fəaliyyətə başlamalı olan Türk investisiya fondu haqqında ilkin nizamnamə kapitalı 700 milyon dollar olan sazişi ratifikasiya edib. Fond sənaye və tikintidən kənd təsərrüfatına, informasiya texnologiyalarına, turizmə və nəqliyyata qədər iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində layihələrin maliyyələşdirilməsinə yönəlmişdir.

Hətta neytral Türkmənistanın adətən ehtiyatlı lideri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Transxəzər boru kəmərinin təhlükəsizliyi və inkişafı naminə konsolidasiyanın vacibliyini vurğulayıb.

Müşahidəçilərin TDT-nın liderlik ambisiyaları ilə bağlı panturanist narahatlıqları əsassız görünür, çünki təşkilat suveren bərabərlik və ərazi bütövlüyü də daxil olmaqla beynəlxalq norma və prinsiplərə riayət edir. Onların siyasəti türkdilli xalqların ümumi tarixi, dili, mədəniyyəti, adət-ənənələri və dəyərlərindən qaynaqlanır.

Sammitdə Prezident Kasım-Jomart Tokayev Ukrayna və Fələstin kimi mövcud münaqişələrin həlli üçün beynəlxalq səviyyədə tanınmış vasitələrdən istifadə edilməsinin vacibliyini vurğulayıb. Bu kollektiv və balanslı bəyanat TDT-ın qlobal proseslərdə əhəmiyyətli dərəcədə iştirak etmək istəyini vurğulayır.

İrəlilədikcə sammitdə qəbul edilən "türk dünyasının perspektivləri - 2040" adlı yeni sənəd "Türk vizyonu 2040"-ı əvəz edir. Buraya "TURKTİME" qısaltmasında təcəssüm olunan səkkiz prioritet daxildir - Ənənə, Birləşmə, İslahatlar, Bilik, Etibar, İnvestisiya, Vasitəçilik və Enerji (Traditions, Unification, Reforms, Knowledge, Trust, Investment, Mediation, and Energy) - və geniş bir strategiya müəyyənləşdirir. TDT-nın inkişaf trayektoriyası regional və qlobal dinamikada, qlobal arenada ittifaq və tərəfdaşlıqların formalaşmasında getdikcə daha çox rol oynayır. Beynəlxalq güc mərkəzləri artıq təşkilatla daha sıx əməkdaşlığa can atır, onun türk dünyasının gələcəyinin formalaşmasında və onun hüdudlarından kənarda potensialını vurğulayır.