Batareyaların toplanması və təkrar emalı, yoxsa əhali arasında xərçəng riskinin artması?

Azərbaycanda yaşıl enerji və ekoloji texnologiyalara keçidin əhəmiyyəti haqqında çox danışılır, lakin bu işlər əsasən iri dövlət şirkətlərinin səviyyəsində həyata keçirilir. Günəş panelləri sahələri və külək turbinləri inşa olunur, lakin əhali və kiçik özəl bizneslər "2020–2024-cü illərdə faydalı qazıntıların geoloji tədqiqatı və səmərəli istifadəsi haqqında" dövlət proqramı və buna bənzər digər beş təşəbbüsdən kənarda qalır.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yaxınlarda istifadə olunmuş məişət batareyalarının səbəb olduğu torpaq çirklənməsini azaltmaq üçün əhalini bu işə cəlb etmək məqsədilə kampaniya başlatdı. Maarifləndirmə səylərinə baxmayaraq, Azərbaycanda batareyaların toplanması və təkrar emalı üçün bir sistem yoxdur, baxmayaraq ki, əksər batareyaların tərkibində civə, kadmium və qurğuşun kimi ağır metallar var ki, bunlar torpağı və suyu çirkləndirərək canlı orqanizmlərin toksiklik səviyyəsini artırır. Bir atılmış batareya 400 litr suyu və 20 kvadratmetr torpağı zərərli komponentlərlə çirkləndirə bilər.

29 noyabrda Nazirlik və "Qırmızı Ürəklər" Fondu "Batareyanı təhvil ver – Təbiəti qoru" şüarı altında kampaniya keçirdi. Bu təşəbbüs 2022-ci ildən fəaliyyət göstərir. Eko-aktivistlər üç iri şirkətdən istifadə olunmuş batareyaları toplayaraq 102 kq təhlükəli tullantını "Tullantıların İdarə Edilməsi Mərkəzi"nə təhvil verdilər. 2022-ci ildə isə 297 kq batareya toplandı. Nazirlik dövlət qurumlarında, şirkətlərdə, mağaza şəbəkələrində, banklarda, otellərdə və təhsil müəssisələrində istifadə olunmuş batareyaların toplanması üçün 500-dən çox xüsusi qutunun quraşdırıldığını bildirir.

Bununla belə, Azərbaycanda əhali arasında batareyaların toplanması üçün kommersiya şəbəkəsi mövcud deyil. Qonşu ölkələrdə belə sistemlər yaradılıb və təbiəti qorumaqla yanaşı, əhali üçün az da olsa maliyyə faydası təmin edilir. Avropa ölkələrində mağazalarda (supermarketlərdə) batareyalar və kompakt floresan lampalar kimi potensial toksik tullantıların toplanması üçün konteynerlər mövcuddur. Avropa İttifaqının lider ölkələri arasında Almaniya seçilir – burada batareyaların təxminən 90%-i toplanır.

Sadə hesablamalar göstərir ki, Azərbaycanda oxşar təcrübənin tətbiqi uğurlu ola bilər. 10 milyon əhali, təxminən 2,5 milyon ailə olduğunu nəzərə alsaq, hər ailə ildə ən azı beş ucuz AA batareyasını (divar saatlarında, məişət cihazlarında və uşaq oyuncaqlarında istifadə olunan) atır. Bu batareyalar orta hesabla 20 qram (tipindən asılı olaraq 14–28 qram) çəkir. Əgər hər bir Azərbaycan ailəsi ətraf mühitin qorunmasının vacibliyini başa düşsə və ildə beş batareyanı təkrar emala təhvil versə, ölkədə ildə 250 ton batareya toplana bilər.

Bir ton batareyadan 288 kq manqan, 240 kq sink və təxminən 47 kq qrafit əldə etmək mümkündür. "Batareyalarda manqan (28,8%) və sinkin (24%) miqdarı ən zəngin filizlərdən (26%-ə qədər) yüksəkdir," – deyə 2014-cü ildə batareyaların toplanması və təkrar emalı üzrə iş qurmuş rusiyalı sahibkar Vladimir Matsyuk qeyd edir. Moskvada batareyaları təkrar emal üçün qəbul edən şirkətlər 1 kiloqram üçün 100–600 rubl ödəyir.

Rusiyada batareyaların toplanması və təkrar emalı sahəsində pioner olan "Megapolisresurs" şirkətinin sahibi Matsyuk bildirir ki, minimal mənfəət yalnız 700 ton batareyanın toplanması və emalı zamanı əldə olunur. Əgər onun hesablamaları doğru olarsa, Azərbaycanda batareyaların təkrar emalı heç vaxt mənfəətli olmayacaq – əgər dövlət ətraf mühitin qorunmasında maraqlı olmazsa.

Belarusda batareyaların toplanması və təkrar emalı dövlət dəstəyi ilə həyata keçirilir. "Əksər ekoloji layihələr gəlir gətirmir," – deyə Belarusun "İkincil Material Resursları Operatoru" təşkilatının direktoru Nataliya Grintseviç bildirir. "Dünyada bu cür layihələr hökumət tərəfindən maliyyələşdirilir, dövlət isə vəsaiti elektronika və batareya idxalçıları tərəfindən ödənilən vergilərdən götürür. Belarusda idxalçı ya potensial təkrar emal dəyərinin 100%-ni ödəməyi, ya da idxal edilən batareyaların 15%-ni toplamağı seçir."

Azərbaycanda batareyaların təkrar emalı üçün zavod yoxdur. Balaxanıda məişət tullantılarının təkrar emalı zavodu kimi bir müəssisə inşa etmək barədə qərar gələcəkdə toplanacaq həcmdən asılıdır – az miqdarda toplama ilə belə bir zavod tikmək məntiqsiz olar. Məsələn, Finlandiyada belə bir zavod işə salınmazdan əvvəl təxminən 100 min ton batareya toplanıb ki, zavod fasiləsiz işləyə bilsin.

Hər il tullantıya atılan batareyaların, akkumulyatorların, mobil telefonların və elektron lövhələrin həcmi artır. Tezliklə onlara elektrik avtomobillərinin batareyaları da əlavə olunacaq ki, hər biri 540 kq-a qədər (məsələn, Tesla batareyaları) çəkir. Azərbaycan yüksək toksik tullantılardan qaynaqlanan fəlakətli çirklənmə təhlükəsi ilə üzləşib. Ölkənin hazırda mühitimizi zəhərləyən və əhali arasında xərçəng hallarını artıran bu dəyərli materialların toplanması və təkrar emalı üçün milli şəbəkəyə ehtiyacı var.

Kəmal Əli