Qeyri-hökumət təşkilatları üçün İnkişaf və ya məhdudiyyətlər Agentliyi?

Bakı/20.04.21/Turan: Azərbaycan Respublikasının prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının hüquq və öhdəlikləri, habelə əmlakı Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinə keçir. Bununla bağlı aprelin 19-da prezident İlham Əliyev sərəncam imzalayıb.

Sənədə əsasən, yeni Agentlik dövlət və cəmiyyət həyatında qeyri-hökumət təşkilatlarının rolunun artırılması, fəaliyyətinin yeni dövrün çağırışlarına uyğun təşkili, bu sahədə həyata keçirilən dövlət dəstəyinin təşkilati-hüquqi əsaslarının və mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə yaradılır.

Ayrı-ayrı ekspertlərin fikrincə, struktur dəyişiklikləri qurumda olan maliyyə çatışmazlıqları ilə bağlıdır. Həmçinin bildirilir ki, 2014-cü ildə qrantlar alınması ilə bağlı qanunvericiliyə dəyişikliklərdən və bir sıra insan haqları sahəsində fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatlarına və onların rəhbərlərinə cinayət işləri açılandan sonra ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin vəziyyəti kəskin pisləşib.

Bəs Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasını Agentliklə əvəz edilməsi bu sahədə olan problemləri həll edə biləcəkmi? Qanunvericilikdə və praktiki fəaliyyətdə müstəqil qeyri-hökumət təşkilatları üçün yaşıl işıq yanacaqmı?

Hesablama Palatasının 2020-ci il üzrə parlamentə təqdim olunan hesabatında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının fəaliyyətində nöqsanlar olduğu qeyd olunur. Hesabatda bildirilir ki, qurumda qanunvericiliyin tələblərinin pozulması ilə bağlı 26 hal aşkarlanıb.

Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının ictimaiyyətlə əlaqələr bölməsinin müdiri Elməddin Behbud Facebook səhifəsində bildirib ki, Hesablama Palatasının 2017- 2019-cu illər üzrə Şurada aşkarladığı çatışmazlıqlar nəticəsində 174 475 manat dövlət vəsaitinin büdcəyə bərpası haqqında qərar qəbul edilib. Bu vəsaitin 23.612 manatı qeyri-hökumət təşkilatları layihələrini, 19 440 manatı dövlət qulluğunda çalışan ekspertlərə ödənilən qonorarı, 118 623 manatı podratçı təşkilatları və 12 800 manatı Auditorlar Palatasının üzvü tərəfindən aparılan yoxlamaya görə ödənişi əhatə edir. Qeyri-hökumət təşkilatları və podratçı təşkilatlar demək olar ki, müvafiq vəsaiti büdcəyə qaytarıb.

Milli Məclisin İnsan hüquqları komitəsinin sədri Zahid Oruc Turan-a bildirib ki, 2009-cu ildən prezident İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilən siyasət yeni hakimiyyət quruculuğu kimi xarakterizə edilir: «Yəni, konkret sahələr üzrə aparılan tədbirlər bəzən islahat adını ala bilər, amma biz onun şahidiyik ki, hətta Vətən Müharibəsində qələbəmizdə önəmli rolu olan genişmiqyaslı tədbirlər idarəçilik sisteminin xarakterində, dövlət-vətəndaş münasibətlərinin ümumi mahiyyətində sistem xarakterli adımlar atılmaq niyyəti ortadadır».

Deputatın sözlərinə görə, bütün komponentlər üzrə söyləmək mümkündür ki, istər media məkanına münasibət, istərsə də beynəlxalq əlaqələr sistemi köklü dəyişikliyə uğrayır: «Bu, yalnız fərqli bir elitanı formalaşdırmaq niyyəti ilə əlaqəli deyil. Cənab prezidentin sözləri ilə desək, biz Azərbaycanı beynəlxalq aləmə daha fərqli imicdə təqdim etməyi bacarmalıyıq».

Zahid Oruc qeyd edib ki, bunun mühüm bir hissəsini qeyri-hökumət təşkilatları ilə münasibətlər təşkil edir: «Düzdür, 2010-cu ilə qədərki bir dövrdə İlham Əliyevin liderliyi zamanında Qərblə münasibətlərin müxtəlif mərhələlərdən keçdiyini xroniki olaraq söyləməyə çalışırıq, deyirik ki, əvvəlcə bu, bir partnyorluq əlaqəsinə dayandı. Sonrakı dövr rəngli inqilablar ixracı zamanı münasibətlər xeyli pisləşdi. O vaxt Azərbaycanın bölgədə keçirdiyi tədbirlərin tanınmaması, bir sıra hallarda ona qarşı əks-mövqelərin qurulması, digər tərəfdən, regionda iki aparıcı güc mərkəzinə qarşı Qərbin planları və Azərbaycanın orada yer almasını istəmələri fonunda soyuq münasibətlər dövrü başlandı. O zaman media və qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyəti ilə bağlı qanunvericilik sistemində xeyli dəyişikliklər edildi».

Komitə sədrinin sözlərinə görə, bir sıra hallarda yalnız agent rolunda çıxış edən təsir qüvvələrinin və xarici dairələrin buradakı maraqlarının təmsilçiləri ilə yanaşı üçüncü sektorda uzun illərdir təcrübəsi olan ictimai nəzarəti həyata keçirən təşkilatlar da bundan ziyan çəkmiş oldu.

Deputat vurğulayıb ki, əgər 2020-ci ildə pandemiya və Vətən Müharibəsi olmasaydı, bəlkə də bir il əvvəl Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyin yaradılmasına oxşar qərarlar verilərdi: «Bu addımla cəmiyyətə o mesaj verilir ki, hökümət vətəndaş birliklərinin aktivləşməsində, onların milli həyatın formalaşmasında, yəni qanunvericilik sistemindən tutmuş idarəçiliyə qədər hamısında yeni münasibətlərdə maraqlıdır, onların güclənməsini istəyir».

Zahid Oruc bunu milli iradənin ifadəsi kimi qiymətləndirib, çünki sovet dövründən fərqli olaraq Qərblə münasibətlər zamanı dediyimiz təşkilatların rolu çox önəmlidir. «Bəli, biz fərqindətik ki, partiyaların, hərəkatların üzvlərinin mühüm bir hissəsini bu strukturlara daşımışdılar. İctimai sektor xeyli siyasiləşmişdi. O cümlədən burada çirkli pullar rol almağa başlamışdı. Amma hər bir halda mənzərə ondan ibarətdir ki, biz bu gün Agentliyin təsis olunmasını, idarəçilik mexanizmlərində yeni addımların atılmasını bu sfera ilə bağlı dövlətin fərqli səhifələr açmaq niyyəti kimi qeyd etməliyik. Biz çox arzulayırıq ki, fəaliyyətindən, istiqamətindən asılı olmayaraq qeyri-hökumət təşkilatları cameəsi dövlətin bu əməkdaşlığa yeni yanaşmalar çağırışına müsbət cavab versin. Belə olan halda biz gerçək dəyişikliklərin şahidi olacağıq”- o deyib.

Vətəndaş Hüquqları İnstitutunun rəhbəri Bəşir Süleymanlı  Turana bildirib ki, müəyyən dəyişikliklər gözlənilir: «Çünki hökümətin son bir il dövr ərzində vətəndaş cəmiyyəti sahəsində qanunvericiliyin dəyişdirilməsi ilə bağlı dedikləri mesajlar var. Düzdür, hələ ki ortada ciddi və səmərəli bir fəaliyyət yoxdur, amma ən azından görüşlərin və hansısa formada müzakirələrin olması onu göstərir ki, hökümət bu sahədə hansısa bir işlərin görülməsində maraqlıdır».

Ekspert hesab edir ki, burada müəyyən faktorlar öz rolunu oynayır: «Qanunvericiliyə edilən dəyişikliklərdən sonra vətəndaş cəmiyyəti sektorunun fəaliyyəti artıq 7 ildir iflic vəziyyətinə düşüb. Bu isə heç bir normal görünmək istəyən hökümətə sərf etməz. Çünki beynəlxalq əməkdaşlıq var, Avropa İttifaqı ilə müəyyən əməkdaşlıq davam edir və tərəfdaşlıq sazişinin imzalanması göslənilir. Bunu nəzərə alaraq hökumət müəyyən addımları atmağı düşünür».

Hüquq müdafiəçisi deyir ki, Agentliyin Müşahidə Şurasının üzvləri təyin olunarkən və onların fəaliyyətinə nəzər salarkən quruma əsas qiymət o zaman verilə bilər: «İndi bir söz demək çətindir. Əlbəttə, mən bizim nəzərdə tutduğumuz demokratik dəyişikliklərin, qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətilə bağlı ciddi addımların, ictimai nəzarətin tam təmin olunması istiqamətində atılan addımların yüksək səviyyədə olacağını gözləmirəm. Amma ola bilsin ki, müəyyən dəyişikliklər olsun, hansısa sahədə qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinə şərait yaradılsın».

Bəşir Süleymanlının fikrincə, qeyri-hökumət təşkilatlarının və medianın fəaliyyətinə nəzarət edəcək qurumlar olmamalıdır: Çünki bu sahə müstəqil olduqda daha produktivdir. Nəzarət etməkdənsə, dövlət qeyri-hökumət təşkilatlarının qeydiyyatını sadələşdirsə, qanunvericilikdə qrantların alınması ilə bağlı yaradılan məhdudiyyətləri aradan qaldırsa daha yaxşı olardı. Düzdür, bununla bağlı da bəzən mesajlar verilir, amma hələ ki real addım yoxdur».

Ekspert qeyd edib ki, ötən illərdə qeyri-hökumət təşkilatları ilə bağlı olan neqativ presedentlər təkrarlanmamalıdır: «Çünki qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinin iflic olması və cinayət işlərinin açılması hökümətin özünə də xeyir eləmədi. Amma hesab edirəm ki, insan haqları və tənqidli fəaliyyət ilə məşğul olan  qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətini «zərərsizləşdirmək», onları hansısa formada himayə altına olmağa cəhdlər olacaq. Bu cəhdlər həmişə olub və indi də olacaq. Amma ictimai fəaliyyət elə sahədir ki, bura daima yeni insanlar gəlir. Ona görə də hökümət bu gün insan hüquqları ilə məşğul olan hansısa təşkilatı öz himayəsinə alacaqsa, sabah başqaları yaranacaq. Yəni, hamını nəzarət altına almaq mümkün deyil».—0—