Xəzər yoxa çıxır

Xəzərin sahilində yaşayan azərbaycanlılar dayazlıqların əmələ gəldiyini, dəniz səviyyəsinin aşağı düşdüyünü, əvvəllər su altında olan boruların, dənizin dibinin bəzi hissələrinin üzə çıxdığını bildirirlər. Bakı buxtasında yeni adacıqlar əmələ gəlib. Xəzərin dayazlaşmasının ən yaxşı göstəricisi Mərdəkan qəsəbəsində Abşeron çimərliklərindən birində suüstü yelləncəklərin fotoşəklidir. Əvvəllər yelləncəklərdə yellənən insanlar ayaqları ilə suya toxunur, ətrafa su sıçradırdılar. İndi bu yelləncəklər dənizdən bir neçə metr məsafədə qalıb.

Uzaq tarixi miqyasda isə dəniz suyunun tədricən çəkilməsinin ən yaxşı göstəricisi Bakı Qalasının və Qız Qalasının divarlarında dəniz dalğalarının izləridir. Hazırda bu qədim tikililər və dəniz arasında geniş Neftçilər prospekti və daha da geniş Dənizkənarı Bulvar yerləşir.

2005-ci ildən etibarən Xəzər dənizinin səviyyəsi ildə təxminən 20 sm azalmağa başlayıb.

Azərbaycan rəhbərliyi Xəzərin dayazlaşmasından narahat deyil, istənilən halda dövlət xadimlərinin nitqlərində bu problem səslənməyib. Bəlkə də ona görə ki, dəniz səthinin səviyyəsi şimal hissədə daha sürətlə azalır.

Son 20 ildə daimi dayazlaşma davam edir və xüsusən Xəzər dənizinin şimal - Rusiya və Qazaxıstan hissələrində kritik vəziyyət yaranıb, Rusiya Ekologiya Cəmiyyətinin eksperti Dmitri Otinov belə deyir. “Su səthinin sahəsi 23 min kv. km-dən çox azalıb”, deyə o bildirib.

2023-cü ilin oktyabrında Mülki müdafiə məsələləri və fövqəladə vəziyyətlər üzrə Ümumrusiya Elmi-Tədqiqat İnstitutu Xəzər dənizində suyun azalması fonunda gəmilərlə bağlı insident riski barədə xəbərdarlıq edib.

Dövlət Dumasının Dağıstandan olan deputatı, beynəlxalq əlaqələr komitəsinin üzvü Sayqidpaşa Umaxanov 2005-ci ildə Xəzərdə suyun səviyyəsinin bir metr yarım aşağı düşdüyünü bildirir. “Bu, dənizə çıxışı olan bütün ölkələr üçün böyük problemdir. Azərbaycan, Qazaxıstan, İran, Rusiya, Türkmənistan onu birlikdə həll etməli olacaqlar”.

Xəzərə suyun 80-85%-i Rusiyanın Volqa çayından tökülür. Bu çayın üzərində doqquz su anbarı: Verxnevoljye su anbarı, İvanovsk, Uqliç su anbarı, Rıbinsk su anbarı, Qorkov su anbarı, Çeboskarı su anbarı, Kuybışev su anbarı (dünyada ən böyük anbarlardan biri), Saratovo su anbarı, Volqoqrad su anbarı. Bu obyektlər sovet dövründə kənd təsərrüfatı məqsədilə su yığmaq üçün tikilib və Volqadan Xəzərə su axınını birmənalı olaraq azaldır. Son illər Volqadan su axınının həcmi 25-30% azalıb. Buna görə Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi daha çox nəzərə çarpır.

Kür çayı Xəzərə ildə 7-8 kub km. su gətirir.

REA-nın müxbir üzvü Rəsul Məhəmmədov Xəzər Dənizini tullantıların atıldığı vedrə ilə müqayisə edir. Xəzər Yer kürəsində ən böyük qapalı su hövzəsi, toksik tullantıların yığıldığı hovuzdur. Bunun mənfi nəticələri yalnız artacaq, alim belə hesab edir.

“Rusiyanın Avropa hissəsinin tullantılarının 60%-i Volqa vasitəsilə Xəzər dənizinə axıdılır, bir də neft tullantıları, müəssisələrin tullantıları, Dağıstandan və digər regionlardan Tereklə gələn təmizlənməmiş çirkab sular var”, deyə o, “İzvestiya” nəşrinə bildirib.

Dənizə təkcə konvensiyanın iştirakçısı olan beş ölkə deyil, həm də Xəzər drenaj hövzəsinin dörd ölkəsi - Gürcüstan, Ermənistan, Türkiyə və Özbəkistan da təsir göstərir.

Məhəmməd-Rəsul Məhəmmədov qeyd edir ki, son 30 il ərzində Xəzər suitilərində patologiyalardan yosunların anormal çiçəklənməsinə qədər “çirklənmənin ən gözlənilməz nəticələri” dəfələrlə müşahidə olunub. Və bu, yalnız tərəflərin dəniz mühitində baş verən proseslər haqqında zəruri və etibarlı operativ məlumata malik olmadığını göstərir. O, bunun səbəbinin “son onilliklər ərzində sistemli elmi araşdırmaların, demək olar ki, tamamilə azalması” olduğunu hesab edir.

Azərbaycanın ekologiya və təbii sərvətlər nazirinin müavini Umayra Tağıyeva bildirib ki, son on ildə Xəzər dənizinin səviyyəsi 114 santimetr aşağı düşüb.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutunun şöbə müdiri Əmir Əliyev deyir ki, son 4000 ildə Xəzər dənizinin səviyyəsi hər 250 ildə bir aşağı düşür, sonra isə eyni dövr ərzində yüksəlir. “1937-ci ildən indiyədək Xəzərin səviyyəsində 3 kəskin dəyişiklik baş verib. 1837-ci ildən 1930-cu ilə qədər suyun səviyyəsi təxminən 1 metr, 1930-cu ildən 1977-ci ilə qədər 3 metr aşağı düşüb, 1978-ci ildən 1995-ci ilə qədər əksinə, 2,5 metr yüksəlib. 1995-ci ildən bu günə qədər Xəzər dənizinin səviyyəsi 2 metr aşağı düşüb. Və bu azalma 2040-cı ilə qədər davam edəcək”, deyə Əliyev bildirib.

O qeyd edib ki, son 200 ildə Xəzər dənizinin ən aşağı səviyyəsi 1977-ci ildə olub - həmin vaxt o, indikindən 60-70 sm aşağı olub.

Xəzərin səviyyəsinin aşağı düşməsi neft sənayesinə və balıqçılığa mənfi təsir göstərir.

Sovet dövründən indiyədək alimlər Xəzərin xilas olunması layihələrini müzakirə edirlər. Gürcüstan və ya İrandan bahalı kanallar tikməklə, Xəzərin Qara dəniz və ya Fars körfəzi ilə birləşdirilməsi layihələri qəbul edilməyib. Xəzər dənizini çox duzlu okean suları üçün açmaqla Xəzərin bütün bitki, balıq və heyvanlar aləmini məhv etmək olar.

Volqadakı su anbarlarını bağlamaq da real deyil, belə ki, bu, bu su hövzələrinin sahillərində kənd təsərrüfatı sahəsinin məhv olmasına gətirib çıxaracaq və Volqa SES-lərində elektrik enerjisi istehsalı dayanacaq.

Rusiya Elmlər Akademiyasının Su Məsələləri İnstitutunun aparıcı elmi əməkdaşı Anatoli Frolov hesab edir ki, mövcud vəziyyətin davam etməsi Şimali Xəzərin yoxa çıxmasına gətirib çıxaracaq. Ondan iki dərin su hövzəsi qala bilər.

“Hazırda Xəzərin su səviyyəsinin aşağı düşməsinin qarşısını almaq və ya ən azından yumşaltmaq mümkündür. Məsələn, Türkmənistan Respublikası razılaşsa və bütün Xəzəryanı ölkələri birgə səy göstərsə, boğazda Xəzər dənizini və Qara-Boğaz-Qol körfəzini birləşdirəcək məhz tənzimlənən qurğu tikmək və istismara vermək olar. Bu, ildə 18-20 kub km-dək dəniz suyuna qənaəti təmin edəcək”.