Qırğızıstan infrastruktur problemləri fonunda böyük dəmir yolu layihəsinin reallaşması imkanlarını nəzərdən keçirir

Kg24-ün son xəbərlərində bildirilib ki,  Qırğızıstan Nazirlər Kabineti Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan ambisioz dəmir yolunun inşası planlarını açıqlayıb. Layihənin dəyəri ilkin olaraq 6-8 milyard dollar həcmində qiymətləndirilir. Texniki-iqtisadi əsaslandırma yeniləndikdən və hazırlıq işləri başa çatdıqdan sonra tikintinin bu il başlanacağı gözlənilir. İlk baxışdan belə möhtəşəm infrastruktur layihələri əlaqələrin və potensial gəlir mənbələrinin yaxşılaşdırılması sayəsində iqtisadiyyata təkan vəd edən  xeyirli iş kimi görünür. Ancaq daha dərin təhlil ehtiyatlılıq tələb edir.

Onsuz da mühüm iqtisadi problemlərlə üzləşən Qırğızıstan, görünür, böyük xarici şirkətlərlə maliyyə əməkdaşlığını dərinləşdirməyə hazırdır. Bu addım milli layihələrin prioritetliyi, xüsusilə Çindən artan maliyyə asılılığı təhlükəsilə bağlı suallar doğurur.

İnkişaf etməkdə olan istənilən iqtisadiyyatda infrastruktura tələbat danılmazdır, lakin layihələrin müddəti və seçimi diqqətlə öyrənilməlidir. Qırğızıstanda infrastrukturun ən mühüm komponenti olan enerji sektoru ağır vəziyyətdədir. Bişkek Mərkəzi İstilik Elektrik Stansiyası daxil olmaqla, ölkənin istilik elektrik stansiyalarının əsaslı yenidən qurulmaya ehtiyacı var.

386 milyon dollarlıq Çin kreditilə bahalı modernləşdirilməyə baxmayaraq, Bişkek elektrik stansiyasının iflasa uğraması  ictimai şüurda hələ də təzədir. Bu nasazlıq nəinki fəlakətli elektrik kəsilməsinə səbəb oldu, həm də maliyyə öhdəliklərinin düzgün idarə edilməməsi və layihələrin icrası ilə bağlı nöqsanları üzə çıxardı.

Qırğızıstanın enerji asılılığı narahatlıq doğurur və elektrik enerjisi istehsalının 87%-ni təşkil edən  su elektrik stansiyalarına doğru yönəlir. Hidroloji və iqlim şəraitindən bu cür asılılıq enerji təchizatını həssas edir. İstilik enerjisi kimi alternativ enerji mənbələri təkcə qeyri-adekvat deyil, həm də qonşu ölkələrdən bahalı idxal tələb edir.

Hazırda bu problemlərin əsaslı təmir və yeni istilik obyektlərinin inşası  yoluyla həlli üçün planlar hazırlanır ki, bu da özü-özlüyündə mühüm maliyyə xərcləri tələb edir.

Bu fonda təklif olunan dəmir yolu layihəsi iddialı görünür. Ticarət yollarını və iqtisadi əlaqələri potensial olaraq inkişaf etdirə bilsə də, həyata keçirilməsinin zəruriliyi və vaxtı şübhəlidir. Həyati əhəmiyyətli enerji sektorunun modernləşdirilməsi xərclərini kölgədə qoyan dəmir yolunun maliyyə yükü prioritetlərin ardıcıllığını göstərir. Qırğızıstanın xarici borc strukturu narahatlıq doğurur, çünki bunun böyük bir hissəsi Çin İxrac-İdxal Bankı və Asiya İnkişaf Bankı kimi beynəlxalq təşkilatların payına düşür.

8 milyard dollarlıq layihənin əlavə edilməsi maliyyə suverenliyini pozaraq bu zəifliyi daha da pisləşdirə bilər. Smeta dəyərilə bağlı vəziyyət də tam aydın deyil və bu,  layihənin qeyri-müəyyənliyindən xəbər verir. Fərqanə agentliyi qeyd edir ki, əvvəlcə Çin – Qırğızıstan – Özbəkistan dəmir yolunun tikintisinin dəyəri 1,34 milyard dollar qiymətləndirilib. 2022-ci ilin noyabrında Japarov bildirib ki, qiymət 3-5 milyard dollar arasında dəyişəcək. Həmin ilin dekabrında baş nazir yeni rəqəmi açıqlayıb - 6 milyard dollar. Yəni, rəqəm yenidən 8 milyard dollara yaxınlaşır.

Bundan əlavə, kreditlərin gözlənilən faydanı gətirməməsilə bağlı tarixi presedentlər çoxdur. Bu ilin əvvəlində prezident Sadır Japarovun əvvəlki kreditlərin boşa getdiyini etiraf etməsi daha müdrik və şəffaf maliyyə praktikasına zərurətin olduğunu önə çəkir. Layihələrin həyat qabiliyyətini və özünüyetərliliyi təmin etmədən böyük kredit alma praktikası təkrarlanmaqla ölkənin gələcəyinə həddindən artıq yük yarada bilər.

Mahiyyətcə, infrastrukturun inkişafı həlledici əhəmiyyət daşısa  da, mövcud həssaslıqların möhkəmləndirilməsi və ya cəlbedici layihələrin vacib olanlardan üstün tutulması  hesabına həyata keçirilməməlidir. Bu mərhələdə Qırğızıstan, yəqin ki, öz enerji sektorunun sabitləşdirilməsinə və möhkəmləndirilməsinə diqqət yetirməli, bununla da daha davamlı iqtisadi və sosial mühiti təmin etməlidir. Əhəmiyyətli maliyyə çətinlikləri və asılılığı olan başqa bir miqyaslı layihədə iştirak ölkənin zəif hazırlaşdığı bir iş ola bilər.

Qırğızıstan hökuməti dərhal, zəruri modernləşmə və yüksək stavkalı uzunmüddətli investisiyalar arasında seçim edərək yol ayrıcında dayanır. Binanı genişləndirmədən əvvəl təməlin möhkəmləndirilməsini təklif etmək dafa ağlabatan olardı. Əks halda, yeni dəmir yolu yersiz prioritetlərə daha bir abidə, hədər gedən kreditlər üzərində qurulmuş iqtisadi səhrada bir ilğım ola bilər.