Həbsxanada aclıq aksiyası: Qanun və aclıqdan ölüm hüququ

Azərbaycan siyasi müxalifət nümayəndələri, təqib olunaraq istintaq təcridxanalarına və digər məhkumluq yerlərinə salınaraq, sonuncu etiraz vasitəsi kimi aclıq aksiyasına əl atırlar. Əksər hallarda həbsxana rəhbərliyi məhkumun aclıq aksiyası keçirdiyindən xəbərsiz olduqlarını bildirir; daha nadir hallarda isə, aclıq keçirən məhkum ölümlə üz-üzə gəldikdə, onu tibbi hissəyə köçürürlər. Bu kontekstdə yaxınlarda unikal bir hadisə baş verdi — Bakıdakı 1 saylı Təcridxananın rəisi artıq 50 gündən çox aclıq edən Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının üzvü Famil Xəlilovu nümunəvi davranışına görə mükafatlandırdı.

Aclıq aksiyası keçirən məhkumun qanunla hansı hüquqları var və Penitensiar Sistem rəhbərliyinin bu vəziyyətdə hansı vəzifələri var? Bu və digər sualları Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov Turan agentliyinə cavablandırıb.

Aclıq Aksiyası Keçirən Məhkum = Rejim Pozucusu

-Məhkumların aclıq aksiyası kimi etiraz formalarına post-sovet dövlətinin münasibəti necə dəyişib?

-Yeməkdən imtina və ya aclıq aksiyası, həbsxanalarda geniş yayılan və uzun müddətdir istifadə olunan etiraz formalarından biridir. Lakin Azərbaycanda bu, dərhal qanuni etiraz forması kimi tanınmadı — bu yalnız 20 il əvvəl, Qobustan həbsxanasındakı məhkumların kollektiv aclıq aksiyalarından sonra baş verdi ki, onlar bununla əlaqədar ciddi cəzalandırılmışdılar.

Rəhbərliyin baxış bucağından yeməkdən imtina, səhər yoxlamasına çıxmamaq və ya yatma vaxtından sonra yatmamaq kimi rejim pozuntusu kimi qəbul olunurdu. Məhkumlar isə bu addımı qanunvericilikdəki dəyişikliklərə və həbsxana şəraitinə qarşı mənfi fikirlərini ifadə etmək üçün məcburi bir yol kimi görürdülər. Maraqlıdır ki, 20 ildən sonra, beynəlxalq təşkilatların tövsiyələri əsasında, məhkumlar nəhayət Qobustandan Ümbakıya köçürüldülər ki, burada şərait Avropa həbsxana standartlarına daha yaxındır.

O dövrdə, 2004-cü ilin fevralında, yeməkdən imtinanı “əsaslı” və “əsassız” aclıq aksiyasına ayıran və məhkumun tələbini hüquqi əsaslarla “qanuni” kimi tanıyıb-tanımamasına görə həbsxana rəhbərliyinin hansı tədbirlər görməli olduğunu müəyyənləşdirən ilk təlimat təqdim olundu. Əgər məhkumun tələbləri “qanuni”, yəni “Cəza İcra Məcəlləsi” və “Daxili Nizamnamə Qaydaları” ilə əsaslandırılıbsa, rəhbərlik onları yerinə yetirmək üçün dərhal tədbir görməli və ya qanuni tələblərin obyektiv səbəblərdən qısa müddətdə yerinə yetirilməsinin mümkün olmadığını məhkuma bildirməlidir. Əgər aclığın səbəbi hörmətsiz (əsassız) hesab olunarsa, məhkuma bu barədə ətraflı izah verilir və onun hərəkətləri rejim pozuntusu kimi qəbul edilərək cəza və nüfuzunun ləkələnməsi kimi nəticələrə səbəb ola bilər.

-Aclıq keçirən məhkumlara rəhbərliyin münasibətini tənzimləyən hansı normativ sənədlər mövcuddur?

-Hazırda, “Penitensiar müəssisələrdə yeməkdən imtina edən məhkumların və təqsirləndirilən şəxslərin saxlanma şəraiti və məcburi qidalandırma qaydaları haqqında” ikinci təlimat (30 dekabr 2012-ci il, № 32-N) qüvvədədir. Hazırkı sənədin mətnini “Hüquqi Aktların Birləşdirilmiş Bazası” veb-saytında bu linkdən tapmaq olar: e-qanun.az.

Qeyd etmək lazımdır ki, aclıq keçirənin tələbləri yazılı şəkildə təqdim olunmayıb və rəhbərlik tərəfindən təsdiqlənməyibsə, bu tələblər xarici bürokratik dünya üçün mövcud deyil. Belə hallarda, qohumlar aclıq aksiyası barədə məlumat verəndə, həbsxana rəhbərliyi bunu inkar edir və bildirir ki, onlara aclıq aksiyası ilə bağlı heç bir məlumat daxil olmayıb. Hətta bəzi hallarda rəhbərlik müxtəlif bəhanələrlə aclıq aksiyası barədə bəyanat qəbul etməkdən qanunsuz olaraq imtina edib və bu zaman vəkilin köməyindən istifadə etmək lazım gəlib.

Sonrakı Mərhələ Nədir?

-“Rəhbərlik – aclıq keçirən məhkum” münasibətlərində proseduru təsvir edin.

-Məhkum səhər yoxlaması və ya səhər yeməyi paylanması zamanı aclıq aksiyasına başladığını elan etdikdən sonra, penitensiar müəssisənin və ya təcridxananın rəhbəri və ya təyin edilmiş vəzifəli şəxs onunla görüşməlidir. Bu şəxs aclıq aksiyasının səbəblərini öyrənməli, o cümlədən məhkumla şəxsən danışmalıdır. Aclıq aksiyası Azərbaycan Penitensiar Xidmətinin (və ya Naxçıvan) rəhbərliyinə, təqsirləndirilən və ya məhkəmə prosesi zamanı olan şəxs olduqda isə istintaq orqanına bildirilir. Danışığa müəssisənin rəisi və ya tibbi hissənin həkimi qatılır və o, bu barədə öz rəhbərliyini (Tibbi İdarəni) məlumatlandırır.

Yeməkdən imtina yazılı şəkildə qeydiyyata alınır və bu zaman məhkuma müvafiq şərait təmin olunmalıdır. Bu şəraitə məhkumu gizli yolla yemək ötürə biləcək şəxslərdən təcrid etmək və otağı bütün qida məhsullarından təmizləmək daxildir. Adətən, məhkum tibbi hissənin ayrıca palatasına, izolatora və ya təkadamlıq kameraya yerləşdirilir. Əgər aclıq edən məhkum digər məhbuslardan təcrid olunmursa (kollektiv aclıq aksiyaları istisna olmaqla, burada bir neçə aclıq edən şəxs bir yerdə saxlanıla bilər), bu, aclığın rəhbərlik tərəfindən qeydə alınmaması və mənasız yerə keçirilməsi deməkdir.

Aclıq aksiyasının başlanmasından 24 saat ərzində aclıq edən məhkumun psixoloji və ümumi sağlamlıq vəziyyətini qiymətləndirmək üçün tibbi müayinə aparılır. Xüsusilə, həkim diabet, kəskin qastrit, mədə və onikibarmaq bağırsaq xorası, epilepsiya və digər metabolik xəstəlikləri diqqətlə və hərtərəfli müayinə etməlidir ki, bu da qidanı qəbul etməməyə əks göstərişdir. Bu xəstəliklərdən biri aşkar olunarsa, tibbi göstərişlərə əsasən, aclıq aksiyası qadağan edilir. Digər hallarda isə aclıq edən məhkuma belə hərəkətlərin orqanizmə zərərli olduğu barədə məlumat verilir.

Təcrid olunma anından etibarən, aclıq edən məhkum tibbi nəzarət altında olur və onunla bağlı gündəlik iki qeydiyyat vərəqi doldurulur. Birinci vərəqə gündə üç dəfə qidanın təqdim olunması və geri qaytarılması ilə bağlı qeydlər (qida təklif olunur və iki saatdan sonra geri götürülür) daxil edilir. Digər vərəqədə isə şikayətlər və fizioloji göstəricilər: nəbz, bədən temperaturu, çəki, qan təzyiqi, maye qəbulunun miqdarı və tezliyi (gündə 15-30 litr), psixoloji vəziyyət, laboratoriya göstəriciləri qeyd olunur. Bu vərəqlər xəstəlik tarixçəsinə və ya tibbi karta əlavə edilir. Əgər yeməkdən imtina bir həftədən çox davam edərsə, ümumi qan və sidik analizləri, eləcə də qanın biokimyəvi analizi aparıla bilər. Zəruri hallarda saxlanıldığı otaqda ambulator müalicə və təcili tibbi yardım göstərilə bilər.

Eyni zamanda, məhkum həbsxanadakı digər vəzifələrini yerinə yetirməli, istintaq tədbirlərində iştirak etməli və məhkəmə iclaslarına qatılmalıdır. Onu digər məhbus saxlama yerlərinə də köçürmək olar, lakin bu zaman tibb işçisinin müşayiəti zəruridir. Hazırda daha yumşaq bir variant mövcuddur — dindirmələrdə, məhkəmə iclaslarında və ya görüşlərdə məsafədən videoəlaqə vasitəsilə iştirak.

-Aclıq edən məhkumları həbsxanada hansı sağlamlıq nəticələri gözləyir?

-Uzunmüddətli aclıq orqanizmdə bir sıra xoşagəlməz hallar yaradır: aclıq hissi, daimi zəiflik, yuxu pozuntusu, mədədə narahatlıq, immunitetin azalması və ödemlər. Bədən temperaturu və qan təzyiqi aşağı düşür, nəbz 60 vurğuya qədər enir. Bəzi şəxslər səhvən bu vəziyyətdə ödemlərin qarşısını almaq və bədəni qızdırmaq üçün daha çox hərəkət etməli olduqlarını düşünürlər. Əslində, təcrübəli aclıq edənlərin dediyi kimi, daha az hərəkət etmək lazımdır.

Əgər yeməkdən imtina edən şəxsin vəziyyəti pisləşərsə, onu Tibbi Müəssisəyə (mərkəzi həbsxana xəstəxanasına) göndərirlər. Orada ona bir daha yemək təklif olunur və aclıq aksiyasını dayandırmağın vacibliyi ətraflı şəkildə izah olunur, məhkuma yeməyə başlamağa razı salmağa çalışılır.

Növbəti addım tibbi tədbirlərin, yəni məcburi qidalandırmanın tətbiqidir. Bunun üçün həkim resepti ilə hazırlanmış, asanlıqla həzm olunan məhsullardan ibarət olan pəhriz qarışığı kiçik porsiyalarla və gündəlik ən azı 3000 kilokalori miqdarında verilir. Məcburi qidalandırma proseduru ağrılıdır və bəzi hallarda tənəffüs və ürək fəaliyyətində problemlərə səbəb ola bilər, buna görə həkim təcili tibbi yardım göstərmək üçün lazım olan bütün avadanlıqları yanında saxlayır.

“Nevmerzhitski Ukraynaya qarşı” (№ 54825/00) işində Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi məcburi qidalandırmanın, əgər insanın həyatını xilas etmək üçün zəruridirsə, alçaldıcı hesab edilməyəcəyinə qərar verib. Lakin tibbi zərurət olmadan və ağrıya səbəb olan (qida borusuna boru yerləşdirmək, qandal, ağız açıcılar) məcburi qidalandırma işgəncə ilə eyni səviyyədə dəyərləndirilə bilər.

Bu kontekstdə, əvvəllər dediyim Qobustan həbsxanasında aclıq edən məhkumlara nümayiş olunan, əhəmiyyətli diametrə malik rezin bir şlanq yadınıza düşə bilər, onlara demişdilər ki, əgər aclıq aksiyasını davam etdirərlərsə, onları rektal yolla qidalandıracaqlar (bunun mənasını anlayırsınız). Bu bir zarafat idi, çünki aclıq aksiyası zamanı heç kəsi bu üsulla qidalandırmırlar, amma hamı bunu bilmirdi. Əslində, əgər şlanq həqiqətən istifadə olunsaydı, bu, məhkumlar arasında şəxsin statusunu əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilərdi. Bu taktika bir çox etiraz iştirakçısına təsir etdi və onlar aclıq aksiyasını dayandırdılar. Ancaq bu təsir müvəqqəti oldu, çünki məhkumlar tezliklə anladılar ki, onları başqa bir yolla qidalandıracaqlar və həbsxana əməkdaşlarının qara yumoru ilə lağ etdilər.

Aclıq Aksiyası və Ölüm

-Azərbaycan həbsxanasında aclıqdan ölmək mümkündürmü?

-Adi aclıq aksiyası, yəni yalnız su qəbul etməklə hər hansı qidadan imtina edildikdə, təxminən 2 ay (60-70 gün) ərzində aclıqdan ölümə səbəb olur. Quru aclıq, yəni həm qidadan, həm də sudan imtina etmək, bədənin susuzlaşmasına və 3-10 gün ərzində ölümə gətirib çıxarır. Bu kontekstdə bəzi aclıq edən məhkumlar aclıq aksiyasını ölümlə nəticələnənədək davam etdirəcəkləri ilə hədələyirlər.

Lakin həbsxana həkiminin vəzifəsi ölümcül nəticələrin qarşısını almaqdır və o, aclıq edən məhkumun ölməsinə imkan verməyəcək. Əgər məhkumun həyatı üçün təhlükə yaranarsa və onun öz vəziyyəti ilə bağlı düzgün qərar qəbul etmək qabiliyyətini itirdiyinə dair əsaslı şübhə olarsa, məcburi qidalanmaya başlamaq qərarını həkim verir, və o, psixiatrla məsləhətləşə bilər. Əgər aclıq edən şəxs özünü öldürməklə hədələyərsə, qanuni əsaslarla psixiatriya xəstəxanasına yerləşdirilə bilər (Psixiatrik Yardım Haqqında Qanunun 11-ci maddəsi).

Əgər həbsxana həkimi məhkumun müayinəsini qeyri-adekvat apararsa və bütün xəstəlikləri nəzərə almazsa, adi aclıq aksiyası kimi ümumiyyətlə ölümcül olmayan bir stress də insanı öldürə bilər. Bu, 2007-ci ildə siyasi aktivist Faina Kunqurova ilə baş verən hadisəyə bənzəyir. Onu normal fiziki vəziyyətdə, lakin bir qədər həyəcanlı ruh halında həbs etmişdilər. Onun psixoloji vəziyyəti nəzərə alınmamışdı və aclıq aksiyası onu öldürdü.

Bəzən rəhbərlik iddia edir ki, məhkum aclıq etmir. Bu nə deməkdir?

Mən, aclıq aksiyasını öz işinə diqqəti artırmaq və beləliklə, “məsələsini aktuallaşdırmaq” üçün simulyasiya edən halları qeyd etməməyə bilmərəm, bunu mənim həbsdə olan tanışımdan biri belə izah etmişdi.

Dediyim kimi, adi aclıq aksiyası zamanı tibbi müdaxilə olmadan insan 2 ay ərzində ölür, quru aclıq zamanı isə – bir yarım həftədə. Buna görə də, əgər kimsə bu müddətlərdən xeyli uzun müddət aclıq edir və hələ də məcburi qidalandırılmırsa, belə hal adətən tənqidi düşüncəli insanlarda şübhə yaradır. Həbsxana nəzarətçiləri və həkimlər üçün isə bu, peşəkar şübhədir. Əgər məlum olsa ki, aclıq aksiyası saxtadır, aclıq edən şəxs dərhal simulyant və rejim pozucusu hesab olunur və cəzalandırılır.

Bu səbəbdən aclıq edən məhkumun saxlanıldığı otaqda gözlənilməz axtarışlar aparılır. Ancaq məhkumların yaradıcılıq qabiliyyəti də işə düşür, çünki onlar “aclıq edən” yoldaşlarına müxtəlif yollarla yüksək kalorili məhsullar ötürürlər. Məsələn, mənim tanıdığım bir halda, məhkumlar köynək və alt paltarlarını şəkər siropu ilə isladaraq onları tibbi hissədə olan aclıq edən məhkumlara göndərmişdilər ki, onlar həmin paltarları suda isladaraq şirin su içsinlər. Bu üsulu narkotik maddələrin ötürülməsi barədə eşitmişdim.

Yaşlı nəsil hələ də 1986-87-ci illərdəki perestroyka dövründə, Sovet mətbuatında geniş şəkildə işıqlandırılan, Vaşinqtonda Ağ Evin yaxınlığında çadır qurub, silahlanma yarışına və nüvə silahlarına qarşı ölümcül aclıq aksiyası elan edən doktor Çarlz Hayderin hadisəsini xatırlayır. O, dəniz duzu ilə su içir, vitaminlər qəbul edir və yeməksiz 218 gün (7 ay) qaldı. Bəziləri onun fenomenini 56 yaşlı Hayderin köklüyü ilə izah edirdilər, çünki aclıq aksiyasına başladığı zaman boyu 188 sm, çəkisi isə 136 kq idi. Digərləri onu fırıldaqçı hesab edirdilər və onun aclıq aksiyasını – qismən bir aksiya adlandırırdılar (o, həftədə bir dəfə “yuyunmaq” üçün evinə gedirdi).

Qismən aclıq aksiyası, yəni insanın enerji səviyyəsini qorumaq üçün bir şeylər qəbul etməsi, uzun müddət davam edə bilər və ölümlə nəticələnməz. Əslində, bunu pəhriz qidalanması və ya müalicəvi aclıq kimi qəbul etmək olar ki, bu da orqanizmi artıq piydən azad edir. Məsələn, Hayderin aclıq aksiyasına məhz həkiminin ona arıqlamağı tövsiyə etdiyi üçün başladığı deyilirdi (o, həqiqətən 77 kq itirdi). Aclıq aksiyalarının sayəsində o, daha 17 il yaşadı.

Bəzi məhkumlar var ki, müntəzəm olaraq bədənlərini bu şəkildə təmizləyir, özlərini şirin su, şirələr və ya südlə təmin edirlər. Bu cür aclıq təkcə sağlamlığı yaxşılaşdırmır (bu, pankreatit, xolesistit, enterokolit, hipertoniya, damar aterosklerozu, aritmiya və s. kimi xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur), həm də bir çox digər məhkumların adətən beşinci gündə təslim olduğu həqiqi aclıq aksiyasına dözmək üçün yaxşı bir təcrübədir. Aclıq aksiyasına hazırlıq kimi, adətən bir gün əvvəl yüksək kalorili qidalar qəbul edilir. Aclıq aksiyasından əvvəl ənənəvi yeməklərdən biri məsələn, xaşdır ki, bu yemək, kalori dəyərindən əlavə, oynaqlar, dırnaqlar və saçlar üçün vacib olan jelatin ehtiyatını orqanizmdə yaradır.

Həbsxana yeməyinə zəhərlənmək qorxusu səbəbindən, digər səbəblərdən həbsxana yeməyindən imtina edən, lakin evdə hazırlanmış yeməklərlə qidalanan məhkumlar da var. Həbsxana rəhbərlikləri bu praktikanı tibbi nəzarət altında tutmaq şərti ilə tolerant qarşılayırlar.

Təbii ki, həyat üçün təhlükə yaratmayan qismən aclıq aksiyası etiraz metodu kimi cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmur.

30 ildən çoxdur ki, həbsxana qaydalarını öyrənən biri kimi, heç bir məhkuma Hyderi təqlid etməyi, mümkün qədər qanuni etirazını “quru” və “ölümlə nəticələnən” aclıq aksiyaları kimi teatr bəyanatları ilə dəyərdən salmağı tövsiyə etmirəm, daha sonra isə aclıq aksiyasını bir neçə gündən və ya aydan sonra qida qəbulunu imitasiya etməklə dayandırmağı məsləhət görmürəm. Aclıq aksiyası, fiziki və mənəvi hazırlıq olmadan başlamamalı olan çox təhlükəli bir etiraz metodudur.