Məcburu köçkünlərin əsas hüquqları: Mənzil hüququ

2-ci  məqalə

Ermənistanın təcavüzü nəticəsində öz evlərindən didərgin düşmüş məcburi köçkünlərin təmin olunmalı fundamental hüquqlarından biri də mənzil hüququdur. Mənzil hüququ konstitusiya ilə Azərbaycan vətəndaşlarına verilmiş hüquqdur və və elə bu əsas sənədə görə, heç kəs yaşadığı mənzildən qanunsuz məhrum edilə bilməz.[1] Konstitusiya ölkə vətəndaşlarının təhlükəsiz yaşamaq hüququna da təminat verir. Ancaq Qarabağdan məcburən köçürülmüş vətəndaşlara münasibətdə vəziyyət fərqlidir. Qarabağ torpaqları erməni işğalından azad edildikdən sonra, birinci növbədə, ölkə qanunvericiliyinə müvafiq olaraq vaxtilə o ərazilərdə məskunlaşmış şəxslərin (vəfat etmişsə, onların varislərinin) mənzil (yaşayış evi) hüquqları tanınmalı idi. Ancaq çox təəssüf ki, bu baş vermədi.  

Təbiidir ki, Qarabağ işğal olunanda Azərbaycanda özəlləşdirmə keçirilmədiyindən həmin ərazilərdə yaşamış sakinlərin xüsusi mülkiyyətdə olan mənzilə (yaşayış evinə) sahibliyini təsdiq edən sənəd də ola bilməzdi, ancaq Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi - yeni salınmış məhəllələr istisna olmaqla - əksər sakinlərin mülkiyyət hüququnu təsdiq edən Azərbaycan SSR-nin mənzil qanunvericiliyinə uyğun texniki pasportu var idi. Müstəqillik dövründə bütün respublika ərazisində mənzillərin (yaşayış sahələrinin) özəlləşdirilməsi məhz bu sənəd əsasında aparılıb. Maraqlıdır ki, hətta bu gün də Azərbaycanın şəhər, qəsəbə və kəndlərində yaşayış evlərinin özəlləşdirilməsi tam həyata keçirilməyib, sakinlərin əksəriyyətinin mülkiyyət hüququnu təsdiq edən məhz saşınmaz əmlaka verilmiş sovet texniki pasportudur.

Qarabağ iqtisadi rayonuna daxil olan işğaldan azad edilmiş ərazilərdə (Şuşa rayonu istisna olmaqla) Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Emin Hüseynov 2022-ci ildə verdiyi müsahibədə məcburi köçkünlərin mülkiyyəti məsələsinə münasibət bildirmişdi: “...Faktiki olaraq o bölgələrdən köçkün düşmüş soydaşlarımızın əlində mülkiyyət sənədləri yoxdur. Amma onların mənəvi hüquqları var”.

Əvvəla, məcburi köçkünlərin əllərində mülkiyyət sənədlərinin olmaması onların mülkiyyət sahibi olmasını inkar etmir, ikincisi, dövlət arxivlərində həmin sənədlərin kötükləri (arxivdə saxlanılan akt qeydi) var. Nəhayət, əgər həmin arxiv sənədləri erməni işağlçılar tərəfindən məhv edilmişsə belə, yenə də çıxış yolu var. Atəşkəsdən sonra çox dügün qərar verildi, Azərbaycanın mövcud inzibati ərazi bölgüsü dəyişdirilmədi, işğal altındakı ərazilərdə yerləşən inzibati rayonlar ləğv olunmadı, əhalinin qeydiyyatı prosesi köhnə qayda ilə davam etdirildi. Son dəqiqləşdirmələrə görə, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə 400 inzibati ərazi dairəsi (hüdudlarında yerli dövlət hakimiyyəti orqanlarının yaradıldığı ərazi vahidi (şəhər, qəsəbə, kənd)) üzrə 1041 ərazi vahidi (müəyyən sərhədlərlə məhdudlaşan Azərbaycan Respublikası ərazisinin bir hissəsi (rayon, şəhər, şəhər rayonu, qəsəbə, kənd)) var. İnzibati ərazi dairələrinin 210-u Qarabağ iqtisadi rayonunun, 180-i isə Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunun payına düşür.[2] İlkin hesablamalara görə, Qarabağın erməni işğalından azad olunmuş ərazilərində 900-dən çox yaşayış məntəqəsi, 131 minə yaxın ev olub.

Hazırda icra hakimiyyətlərinin inzibati ərazi dairələri üzrə nümayəndəliklərində işğaldan öncə kimin hansı mülkiyyətə (yaşayış evinə, mənzilə, həyətyanı sahəyə) sahib olması ilə bağlı bütün məlumatlar var. Təsadüfi deyil ki, hazırda Qarabağın ilkin məskunlaşdırılması məhz həmin nümayəndəliklərin verdikləri, işağldan öncə həmin ərazilərdə qeydiyyatda olanların siyahısı (kötük siyahı) əsasında aparılır. Yeri gəlmişkən, işğal dövründə qurulmuş məcburi köçkün ailələrinin Qarabağda yerləşdirilməsi həyata keçirilmir. İşğaldan öncə həmin ərazidə yerləşən yaşayış məntəqəsində bir mülkiyyəti olan sakinə bir mənzil (fərdi ev) təklif olunur, son 30 ildə həmin ailənin daxilində qurulmuş ailələr nəzərə alınmır. Bu gün təkcə Qarabağın erməni işğalından azad olunmuş ərazilərinə köçürürlən məcburi köçkünlərin deyil, həmin ərazilərdə torpaq və mənzil (fərdi ev) üzərində mülkiyyət hüququ olan, lakin məskunlaşdırılması təmin edilməyən, qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınaraq köçürülməyən köçkünlərin də hüquqları pozulur. Mövcud şərtlər daxilində məcburi köçkünlərin mülkiyyət hüquqları rəsmi səviyyədə söylənilənin əksinə - mənəvi yox, sırf hüquqi məsələdir.

Qarabağın vaxtilə işğal altında olan əhalisi məcburi köçkün düşdükdən sonra onların 300 minə yaxın hissəsi (58.223 ailə) mənzillə təmin olunub,[3] lakin onlara dövlət tərəfindən verilmiş mənzillərə münasibətdə mülkiyyət hüquqları tanınmayıb. Məcburi köçkün ailələrinə işğal nəticəsində itirdikləri mülkiyyətlərinin müqabilində hər hansı kompensasiya (pul, mənzil) verilməyib, hətta icra strukturlarının təqdim etdiyi inzibati binalarda (yataqxana, bağça, dövlət idarəsi və sair) yaşamaqdan imtina edərək kirayədə qalanlara, başqa yerdə yaşayan şəxslə nikaha daxil olanlara, əvvəllər digər şəhər və rayonlarda müvəqqəti məskunlaşmış, lakin son 3 ildə məcburi köçkünlərin məskunlaşdırılması nəzərdə tutulan obyektdə yaşayanlara, işğal altında olmayan rayonlarda qeydiyyatda olan şəxslərdən boşananlara və öz vəsaiti hesabına yaşayış sahəsi əldə edən məcburi köçkünlərə dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına tikilən binalarda müvəqqəti yaşamaq üçün mənzillər verilməyib. Məcburi köçkünlərin dövlət vəsaiti hesabına tikilmiş binalarda yerləşdirilməsi prosesini tənizmləmək üçün Nazirlər Kabineti “Məcburi köçkünlərin müvəqqəti yerləşdirilməsi fondunun yaşayış sahələrinin verilməsi Qaydası”nı təsdiq edib. Qaydada yazılır ki, məcburi köçkünlərin müvəqqəti yerləşdirilməsi fondunun yaşayış sahələri məcburi köçkünlərin mənzil-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədi ilə onların müvəqqəti istifadəsinə verilir.[4] Bu barədə Mənzil Məcəlləsində də xüsusi müddəa var: “Məcburi köçkünlərin və qaçqın statusuna malik olan şəxslərin müvəqqəti yerləşdirilməsi fondunun yaşayış sahələri - qanunla müəyyən edilmiş qaydada müvafiq olaraq məcburi köçkün hesab edilən və qaçqın statusuna malik olan vətəndaşların yaşaması üçün nəzərdə tutulur.”[5]

Bugünədək yaşayış sahələri məcburi köçkünlərin müvəqqəti istifadəsinə “Xüsusi təyinatlı yaşayış sahələrinin kirayə müqaviləsinin forması”nın təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 29 aprel 2010-cu il tarixli, 80 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş kirayə müqavilələri əsasında verilib. Qərara görə, mənzillər məcburi köçkünlərə kirayəçi qismində verilir, kirayəçi mənzilə ailə üzvü olmayan (müqavilədə adları göstərilməyən) digər şəxsləri köçürə bilməz, mənzildə əsaslı təmir apara, onu icarəyə, başqasının istifadəsinə verə bilməz və sair. Kirayəverən (Qaçqın və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsi) ən sadə səbəblərdən (məsələn, məcburi köçkün 3 ay evdə yaşamazsa, ayrıca yaşayış sahəsi əldə edərsə və sair) müqaviləni ləğv edə bilər.[6] Göründüyü kimi, burada mülkiyyətə sahib olmaq və ona sərəncam vermək hüququndan söhbət belə gedə bilməz.

Hazırda Qarabağın erməni işağlından azad olunmuş ərazilərində bərpa olunmuş (tikilmiş) yaşayış məntəqələrinə (fərdi yaşayış evlərinə, mənzillərə) köçürülmüş məcburi köçkünlərə münasibətdə də eyni siyasət davam etdilir. Belə məcburi köçkünlərlə “Azad olunmuş ərazilərdə yaşayış sahəsinə köşürülməyə dair müvəqqəti müqavilə” imzlanır. Müqavilədə dövləti, tərəf kimi Qaçqın və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin Repatriasiya departamentinin direktoru Hüseynov Natiq Nəriman oğlu təmsil edir. Müqavilə yuxarıda adı çəkilən, Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiq olunan kirayə müqaviləsinin əsasında tərtib olunub. Sənəddə məcburi köçkünlərin mənzilə mülkiyyət hüququ tanınmır. Müqaviləyə uyğun olaraq məcburi köçkün təhvil aldığı yaşayış sahəsini yaralı vəziyyətdə saxlamaq, komitənin müvafiq qurumunun icazəsi olmadan hər hansı əsaslı təmir işləri aparmamaq barədə öhdəliklər götürür.  Müqavilənin üçüncü - “Yaşayış sahəsi üzərində mülkiyyət hüququnun qeydə alınması” bəndində yazılır: “Köçürülən bu müqavilə ilə müəyyən edilmiş yaşayış sahəsi üzrə onun mülkiyyət hüququ dövlət qeydiyyatına alınanadək həmin yaşayış sahəsini bağışlaya, sata, başqasının istifadəsinə verə, özbaşına dəyişə, başqasını həmin yaşayış sahəsinə köçürə, kirayəyə verə, ipoteka qoymaqla və ya digər vasitələrlə özgəninkiləşdirə bilməz”. Göründüyü kimi, müqavilədə məcburi köçkünün mənzilə mülkiyyət hüququnun tanınması qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınıb.

Sənəddə “mənzilin köçürülənin sahiblik və istifadəsinə verilməsi” ifadəsindən istifadə olunur. Mülki Məcəllənin 152-ci maddəsində mülkiyyət hüququ anlayışı mülkiyyətçiyə özünə mənsub olan əmlaka öz istədiyi kimi sahiblik və ondan istifadə etməsi, ona sərəncam verməsi kimi ifadə edilib. Həmin maddəyə müvafiq olaraq sahiblik hüququ – əmlaka (əşyaya) faktiki sahibliyi həyata keçirməyin, istifadə hüququ – əmlakdan (əşyadan) onun faydalı təbii xassələrini hasil etməyin, habelə ondan fayda götürməyin, sərəncam hüququ isə əmlakın (əşyanın) hüquqi müqəddəratını təyin etməyin hüquqi cəhətdən təmin edilmiş imkanıdır. Sahiblik və istifadə hüquqları nəticəsində şəxs əmlaka malik olur və onu istismar edə bilir. Sərəncam hüququnun həyata keçirilməsi isə əmlaka mənsubluğu ifadə edir. Mülki Məcəllənin 146.2-ci maddəsinə görə, sərəncam vermək hüququ mülkiyyət dövlət reyestrində qeydiyyata alındıqdan sonra yaranır. Qeyd olunan anlayışlarla bağlı “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 178.8-ci maddəsinin şərh edilməsinə dair” Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun 25 oktyabr 2010-cu il tarixli qərarında da geniş açıqlama verilib.[7] Qarabağa köçürülən məcburi köçkünlərlə bağlanan müqavilədə “əmlaka sərəncam vermək” anlayışından istifadə edilmədiyindən mülkiyyət hüququndan da danışmaq yersizdir.

Prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Emin Hüseynov yuxarıda qeyd olunan müsahibədə onu da demişdi ki, dövlət keçmiş məcburi köçkün soydaşlarımızın həm mülkiyyət hüququnun, həm də pay torpağı hüququnun təmin olunması ilə bağlı öhdəliyini yerinə yetirəcək: “Sadəcə, bunun mexanizmlərinin necə olacağı, nə zaman baş verəcəyi ilə bağlı hazırda müzakirələr gedir. Zamanı gələndə bununla bağlı xüsusi təkliflər, təşəbbüslər müzakirə olunacaq və nəticə geniş ictimaiyyətə də təqdim ediləcək”.

Bu tip müzakirələr məcburi köçkün icmaları ilə aparılmalıdır. Bunu qanunvericilik – hüquq da tələb edir, elə mənəviyyat da. Belə məsələlər bağlı qapılar arxasında müzakirə olunub, verilən qərarlar ictimaiyyətə açıqlanmamalıdır. Bu prosesdə maraqlı tərəf olan məcburi köçkünlərin rəyləri nəzərə alınmalıdır. Əgər alınmayacaqdırsa, o zaman vətəndaşların dövlət idarəetməsində iştirakçılığının hüququ bazası olan “İctimai iştirakçılıq haqqında” qanun,  “İctimai şuranın vətəndaş cəmiyyəti institutları tərəfindən seçilməsinə dair Əsasnamə”, “Mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının hazırladıqları hüquqi aktların layihələrinə dair ictimai dinləmə və ictimai müzakirənin keçirilməsi Qaydası” niyə qəbul olunurdu?!

Bir də ki, o mücərrəd zaman nə vaxt gələcək?

Bu gedişlə, ümumiyyətlə, gələcəkmi?!

Əvvəlki məqalələr:

1-ci məqalə: Məcburu köçkünlərin əsas hüquqları: Torpaq üzərində mülkliyyət hüququ

[1] Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Maddə 43. Mənzil hüququ.

[2] Hesablama Ağcabədi və Bərdə rayonları istisna olmaqla, işğaldan azad olunmuş rayonlar üzrə aparılıb.

[3] http://sfdi.gov.az/mecburi-kockun-tarix

[4] Məcburi köçkünlərin müvəqqəti yerləşdirilməsi fondunun yaşayış sahələrinin verilməsi Qaydası. Maddə 1.4.

[5] Mənzil Məcəlləsi. Maddə 96. Məcburi köçkünlərin və qaçqın statusuna malik olan şəxslərin müvəqqəti yerləşdirilməsi fondunun yaşayış sahələrinin təyinatı

[6] https://e-qanun.az/framework/19544

[7] https://e-qanun.az/framework/20512