“Hökümət bu hesabatlardan və ya hansısa tövsiyyələrdən nəticə çıxarmayacaq”

ABŞ Dövlət Departamenti insan haqları üzrə illik hesabatını yayıb. Hesabatın Azərbaycanla bağlı hissəsində deyilir:

“Azərbaycanda qeyri-qanuni, özbaşına qətllər, işgəncələr, digər qəddar, qeyri-insani, ləyaqəti alçaldan hərəkətlər, bununla bağlı sui-istifadə halları, habelə, həbsxanalarda ağır şərait hökm sürür”.

Dövlət Departamentinin 2022-ci il İnsan Hüquqları Hesabatı əsassız həbslər, siyasi məhbuslar, ölkədən kənarda siyasi motivli repressiyalar, müstəqil məhkəmə sisteminin olmaması, şəxsi həyatın toxunulmazlığına qanunsuz müdaxilə, söz və media azadlığına ciddi məhdudiyyətlər və digər insan hüquqları pozuntularını əks etdirir.Hesabatda həmçinin jurnalistlərə qarşı zorakılıq,  jurnalistlərin böhtan və şübhəli ittihamlarla təqib və həbs edilməsi, internet azadlığının məhdudlaşdırılması, o cümlədən vebsaytların bloklanması, dinc toplaşmanın de-fakto qadağası, birləşmək və hərəkət azadlığına əhəmiyyətli müdaxilə də qeyd olunur.

Hesabatda bildirilir ki, il ərzində Ermənistanla Azərbaycan arasında insan ölümləri və həbslərlə nəticələnən zorakılıq hadisələri baş verib.

Hesabatda yazılanlarla bağlı Vətəndaş Hüquqları İnstitutunun rəhbəri Bəşir Süleymanlı ASTNA-ya fikirlərini bölüşüb.

* * *

Sual: ABŞ Dövlət Departamentinin İllik Hesabatında Azərbaycanla bağlı yazılanları obyektiv hesab etmək olarmı?

Cavab: ABŞ Dövlət Departamentinin İllik Hesabatı Azərbaycanda insan hüquqlarının mövcud durumunu kifayət qədər əhatə edir. Həm siyasi hüquqların məhdudlaşdırılması, həm də digər sahələrdə olan ciddi problemlər öz əksini tapıb.

Dövlət Departamenti Azərbaycanda baş verən hüquq pozuntularını belə sıralayır: qanunsuz qətllər; təhlükəsizlik qüvvələrinin yol verdiyi işgəncə, qəddar, qeyri-insani, alçaldıcı davranış; ağır, bəzən həyata təhlükə yaradan həbsxana şəraiti; qanunsuz həbslər; siyasi məhbuslar; ölkədən kənarda yaşayanlara qarşı siyasi motivli qisasçılıq; məhkəmənin müstəqillik problemləri; gizliliyə qanunsuz müdaxilə; münaqişə zamanı ciddi pozuntular, o cümlədən məcburi yoxaçıxma, işgəncə və digər fiziki zorakılıq halları; azad ifadə və mediaya ciddi məhdudiyyətlər, jurnalistlərə qarşı zorakılıq, böhran və təhqirin kriminallaşdırılması, jurnalistlərin mübahisəli ittihamlarla təqibi və həbsi; internet azadlığına ciddi məhdudiyyətlər, vebsaytların bloklanması; dinc toplaşma azadlığına de-fakto qadağa, birləşmə azaldığına əsaslı müdaxilə; hərəkət azadlığına məhdudiyyətlər; siyasi iştiraklılığa sərt qadağalar; hökumət səviyyəsində sistematik korrupsiya; fərdlərə qarşı seksual oriyentasiyasına görə polis qəddarlığı; işçilərin birləşmə azadlığına ciddi məhdudiyyətlər; uşaq əməyinin ən pis formalarda mövcud olması.

Ola bilsin ki, bunların hamısını birlikdə səsləndirmək ilk baxışda ağır görünə bilər. Hökümət nümayəndləri də zaman-zaman Azərbaycana qarşı qərəzli və birtərəfli informasiyaların olmasından şikayətlənirlər və faktları qəbul etmirlər. Ancaq bunlar ölkədə il ərzində baş verən pozuntuların ümumuləşdirilmiş xronologiyasıdır. Bu məlumatlar açıq mediada və sosial şəbəkələrdə yayılır. Faktları ordan əldə edib ümumiləşdirəndə real mənzərə ortaya çıxır.

İşgəncə, qeyri-insani rəftarla və alçaldıcı davranışla bağlı faktlar mütamadi olaraq sosial şəbəkələrdə yayılır və müzakirə mövzudu olur. Misal kimi, Tərtər hadisələri zamanı dəhşətli işgəncələr, Tofiq Yaqublunun, Bəxtiyar Haciyevin oğurlanıb işgəncə görməsi, polis bölməsində vətəndaşların üzr videosunun çəkilib yayılması halları və sair göstərmək olar. Bu kimi faktlar və onların araşıdırlmaması hesabatlarda öz əksini tapır.   

Siyasi motivli həbslər, siyasi məhbusların mövcudluğu problem olaraq qalmaqdadır. Son illər bura ölkədən kənarda yaşayan fəalların təzyiqələrə məruz qalması və ölkəyə ekstradisiya edilərək saxta ittihamlarla həbs olunması da ələvə edilib.

Məhkəmələrin müstəqillik problemi hələ də qalmaqdadır. Məhkəmə islahatı ilə bağlı prezidentin bir neçə fərmanı olsa da icra edilmir. Avropa Məhkəməsinin qərarlarının yalnız kompensasiya hissəsi icra edilir. Pozuntuları törədən vəzifəlilərə qarşı sistemli tədbirlər görülmür, qanunvericilik təklimləşdirilmir. Bəzi sosial mövzularda məhkəmələr müsbət qərarlar çıxarsa da (pensiya təminatı, işə bərpa və s) siyasi mövzularda bunun əksinin şahidi oluruq. Məhkəmə birmənalı olaraq siyasi sifarişli qərarlar çıxarır.

İfadə və mediaya ciddi məhdudiyyətlər, jurnalistlərə qarşı zorakılıq, böhran və təhqirin kriminallaşdırılması, jurnalistlərin mübahisəli ittihamlarla təqibi və həbsi, internet azadlığına ciddi məhdudiyyətlər, vebsaytların bloklanması hələ də problem olaraq qalır. Sosial şəbəkələrdə tənqidi satatuslarına görə insanlar təqib edilir, inzibati həbslərə məruz qalırlar. Bu da daxili senzuranın ‘’inkişaf’’ etməsinə rəvac verir. TV-lər birtərəfli məlumat yayaraq daha çox siyasi hakimiyyətin tezisləri əsasında propaqanda qururlar. Alternativ fikirlərin kütləvi yayılması müxtəlif üsullarla məhdudlaşıdırılır və ya sıradan çıxarılır. Media haqqında məhdudlaşdırıcı qanunun qəbulu və media subyektlərini məcburi reyestrə salınması nəzarətin və təqibin bir formasıdır. 

Dinc toplaşma azadlığına de-fakto qadağa qoyulub. İcra hakimiyyətləri son illər aksiya keçirmək istəyən quruplara birmənalı olaraq imtina cavabı verir və yaxud şəhər mərkəzlərindən çox uzaq məsafədə yer təklif edir. Hansı ki, qanunda və Konstitusiyada vətəndaşların dinc toplaşmaq hüquqi təsbit edilib. 3 ildir ki, pandemiya səbəbindən sərhədlər vətəndaşların azad hərəkəti üçün bağlanıb.

Vətəndaş cəmiyyəti ilə bağlı qanunvericiliyik məhdudlaşdırılması birləşmə azaldığına əsaslı müdaxiləni ehtiva edir. 9 ildir ki, QHT haqqında qanunlar məhdudlaşdırılıb və beynəlxalq təşkilatlar ölkədən qovulub. 2020-ci ildə müharibədən öncə QHT-lərlə bağlı vəziyyətin düzələcəyinə dair pozitiv mesajlar verilsə də imitasiyadan başqa bir şey olmadı. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin qətnaməsi əsasında Nazirlər Kabinetinin bir neçə dəfə qərarı olsa da şərti adı ‘’Məmmədli qrupu’’ kimi olan siyasi işlərlə bağlı Ali Məhkəmə qərarı hələ də tam icra etməyib.   

Hüquq-mühafiəzə orqanları tərəfindən fəalların proflaktik söhbətlərə cəlb edilməsi təzyiqin bir forması kimi qoymətləndirilə bilər.

Sual: Ötən illərdəki hesabatlarla müqayisə aparsaq, bu il hesabatda müsbətə doğru və ya mənfiyə doğru hansı yeniliklərə rast gələrik?

Cavab: Hesabatlar hər il ölkələrdə baş verən pozuntular və onlara qarşı adekvat münasibətə görə tərtib edilir. Bu səbəbdən də il ərzində baş verən qanun pozuntuları və təməl insan hüquqları ilə bağlı vəziyyət əks olunur. Bəzi illərdə baş verən hadisələr ola bilsin ki, digər ildə olmasın. Məsələn, seçkilər və Azərbaycan-Ermənistan arasında baş vermiş toqquşma zamanı olan pozuntular ötən illərdəki hesabatlarda əks olunmayıb. Ancaq ümumilikdə demək olar ki, vəziyyət eynidir. Unversal dəyərlərə qarşı olan münasibətdə gözəçarpacaq dəyişikliklər baş vermir. Siyasi məhbuslardan kimsə əfv ilə azadlığa buraxılır, digər yandan təqiblər davam edir. Siyasi partiyaların fəaliyyətinə şərait yaradılacağı bildirilir, digər tərəfdən məhdudlaşdırıcı qanun qəbul edilir. Media və vətəndaş cəmiyyəti ilə də eyni vəziyyətdir.

Hesabatda fəqli olan hissə Azərbaycan-Ermənistan arasında müharibədən sonra baş vermiş toqquşmalar, hərbi əsirlərlə davranış və sair ola bilər.

Sual: Azərbaycan-Ermənistan arasındakı gərginliklə bağlı hesabatda göstərilənlər ciddi araşdırılıbmı?

Cavab: Bu məsələ ilə bağlı məlumatlar birtərəfli olaraq yayılır. Bir yalnız Azərbaycanın rəsmi məlumatlarını əldə edirik. Digər tərəfdən ancaq Ermənistan və ya hanısısa üçüncü tərəfdən sosial şəbəkələrə sızdırılmış foto və video görə bilirik. Buna görə də əlimizdə olan məlumatlar ehtimallar əsasındadır, mötəbər deyil. Hökümət özü maraqlı olmalıdır ki, müstəqil hüquq-müdafiə təşkilatları və media ictimai nəzarəti təmin edə bilsin. Hansı ki, bu şəxslər və qurumlar beynəlxalq səviyyədə etibarlı mənbə kimi tanınırlar. İstənilən zaman (təbii ki, rəsmi icazə və s) toqquşma baş tutan əraziyə gedə və faktlarla yerində tanış ola bilsin. Pozuntu varsa cavabdeh şəxslərin məsuliyyətə cəlb edilməsi üçün məsələ qaldırılsın, ictimaiyyətə dürüst və alternativ məlumat verilsin.

Məsələn, mən Gəncəyə raket atılan zaman səhər 5-də Bakıdan çıxıb özümü Gəncəyə, hadisə yerinə çatdırdım. Müxtəlif şəkillər çəkib, faktları beynəlxalq şəbəkələrdə yaydıq. Mülki şəxslərə qarşı müharibə cinayətlərini göstərdik. Digər həmkarlarımız da Bərdəyə qadağan edilmiş kasset bombalarının atılmasını beynəlxalq səviyyədə təsdiqələyə bildi. “Amnesty İnternational” və ‘’Human Rights Watch’’ hesabat yaydı. Hələ də hökümət bu hesabatlara istinad edir. Ancaq ondan əvvəl bu təşkilatları qərəzdə, onunla əməkdaşlıq edənləri isə cinayətdə ittihma edirdilər.   

Hesab edirəm ki, sərhəddə və onun ətrafında baş verən hadisələr şəffaf araşdırmalıdır. Beynəlxalq şəbəkələrdə etibarlı mənbə kimi qəbul edilən media və vətəndaş cəmiyyəti monitorinq aparmalıdır. Necə ola bilər ki, biz Ermənistanla sərhəddə baş verən hadisələri Azadlıq radiosunun Ermənistan xidmətindən əldə edək?! Belə olduqda erməni lobbisi, Ermənistanın beynəlxalq platformalarda təmsil olunan güclü vətəndaş cəmiyyəti, olkədə mənzillənən beynəlxalq təşkilatlar və azad media vasitəsi ilə bütün dünyaya birtərəfli məlumat yayır və faktları manipulyasiya edir.

Sual: Adətən Azərbaycan hakimiyyət mənsubları bu tipli tənqidi fikirlərlə, hesabatlarla razılaşmırlar. Sizcə, Azərbaycan hakimiyyəti hesabatdakı tövsiyyələrə bu dəfə necə reaksiya verəcək?

Cavab: Mənim fikrimcə, insan hüquqları ilə bağlı pozuntuların qismən olduğunu etiraf edəcəklər. Və bildirəcəklər ki, bu pozuntular dünyanın hər yerində var. ‘’Ermənistnda siyasi həbslər var, Fransada etirazçıları polis dağıdır’’ və s. misallarla fikirlərini rəngləndirməyə calışacaqlar.  

Hətta bu faktların olması bizə əsas vermir ki, öz ölkəmizdə insan hüquqlarının pis vəziyyəti ilə öyünək. Ancaq düşünmürəm ki, hökümət bu hesabatlardan və ya hansısa tövsiyyələrdən nəticə çıxaracaq. Bunun üçün xalqla hesablaşan və xalqdan gələn çağırışlara cavab verən parlament və hökümət olmalıdır.

Sual: Hesabatda deyilir ki, hökumət “insan hüquqlarının pozulmasına və korrupsiya əməllərinə yol verdiyi bildirilən əksər məmurları təqib etmir və cəzalandırmır; cəzasızlıq problem olaraq qalır”. Reaksiyalar adəti üzrə olsa, Azərbaycanı nə gözləyə bilər?

Cavab: Bəli, du doğru təsbitdir. Və qeyd edim ki, bəzi pozuntuların da qabarıq formada hesabatlarda yer alması cəzasızlıqlarla bağlıdır. Əgər pozuntuya yol verən məmurlar ciddi cəzalansalar hökümətin də əlində əsas olar ki, cavabdeh şəxslər cəzalandırıb. Digər tərfədən müstəqil məhkəmələrin olmaması vətəndaşların hüquqlarını məhdudlaşdırır. Məhkəmə bütün siyasi işlərdə təqdimat verən dövlət qurumlarının xeyrinə qərar çıxarır. Məsələn, Gürcüstanda məhkəmə hansısa şəxsin, hətta bu gerçəkdən narkotik alverçisi olsa belə, narkotik satışı ilə bağlı həbs edilməsinə qərar vermir. Məhkəmə hüquq mühafizə orqanına bildirir ki, həmin şəxsin narkotik satıcısı olduğunu əks etdirəm faktlar, video görüntülər olmalıdır. Ancaq bizdə məhkəmələr istənilən şəxsin, xüsusən də bu ictimai-siyasi fəalldırsa, narkotiklə şərlənərək həbs olunmasına qərar çıxara bilir. Biz bu faktları Qiyas İbrahim və Bayram  Məmmədovun keysində və digər işlərdə görmüşük.   

Cəzasızlığın davamlı olması əlbəttə müsbət perspektiv vəd etmir. Əgər bu gün buna nəyəsə görə, neftə-qaza görə göz yumurlarsa, bu o demək deyil ki, bu həmişə belə olacaq. Sabah dünyada elə bir vəziyyət yarana bilər ki, ölkəyə ciddi sanksiyalar tətbiq edərlər, biz çox çətin durumda qala bilərik. Dünyada siyasi vəziyyət çox surətlə dəyişir. 2016-cı ildə bir təpədən o tərəfə getməyimizə imkan verməyən qüvvələr, 2020-ci ildə Ermənistanla sərhədlərin delimitasiyasından, Naxçıvana yol açmağın vacibliyindən danışırlar.

Bu səbəbdən də biz dövlətin dayaqlarını gücləndirməliyik. Bunun üçün problemlərin, xüsusən də insan hüquqları sahəsində pozuntuların aradan qaldırılması vacibdir.  

Sual: Hesabatda göstərilənlərlə bağlı sizin Azərbaycan hakimiyyətinə təklifləriniz nədən ibarətdir?

Cavab: Təklifləri demək olar ki, əvvəl də qeyd etdim. Ancaq konseptual olaraq vəziyyətin dəyişməsi üçün bəzi istiqamətləri sadalaya bilərəm. Əvvələ qanunvericik bazası təkmilləşdirməlidir. QHT haqqında, Media Haqqında, Siyasi partiyalar haqqında, Məişət Zorakılığı haqqında qanunlar təkmilləşdirilməli və Venesiya Komissiyasının rəyi əsasında yenidən işlənməlidir. Yeri gəlmişkən, bu qanunların bəziləri ilə bağlı biz və həmkarlarımız Parlamentə təkliflər göndərib. Beynəlxalq təşkilatların və medianın ölkədə fəaliyyət göstərməsi üçün məhdudiyyətlər aradan qaldırılmalıdır.

Siyasi məhbuslar azadlığa buraxılmalı və siyasi təqiblərə son qoyulmalıdır. Bunun baş verməməsi üçün qanunlar sərtləşdirilməlidir. Məhkəmələr müstəqilləşməli, köklü məhkəmə islahahatı aparılmalıdır. İfadə azadlığına basqılar dayandırılmalı, jurnalistlərə qarşı selektiv yanaşma aradan qalxmalıdır. Sərbəst toplaşmaq azadlığı təmin edilməldir. İnsanların öz fikrini azad ifadə etməsinə şərait yaratmaq, fərqli fikirlərin, siyasi plüralizmin cəmiyyətdə bərqərar olmasına yol açmaq lazımdır.