İnsan haqları günü: Bu il nə ilə yadda qaldı?

10 dekabr Beynəlxalq İnsan Hüquqları Günüdür. Hər il olduğu kimi bu il də Azərbaycanda insan haqlarının durumunu öyrənmək üçün hüquq müdafiəçisi ilə söhbətləşmişik.

“Müdafiə xətti” hüquq müdafiə təşkilatının həmtəsisçisi Rüfət Səfərov ASTNA-nın suallarına cavab verib.

* * *

Sual: Rüfət bəy, insan hüquqları ilə bağlı 2022-ci ilin yekunlarını necə qiymətləndirirsiniz? 2022-ci il bu sahədə daha çox nə ilə yadda qaldı? Bu bir il ərzində insan hüquqları sahəsində hansı müsbət irəliləyişlər oldumu? Və ya hansı geriləmələr qeydə alınıb?

Cavab: Təəssüf ki, insan haqlarının vəziyyəti ilə bağlı fikirlərimi bədbin notlar üzərində qurmalı olacam. Pessimist əhval-ruhiyyəni Azərbaycan hakimiyyətinin yürütdüyü hüquq siyasəti, konstitusion hüquq və azadlıqlara kobud müdaxiləsi, demokratik quruluşa təminat verməməsi, vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsinə əngəllər yaratması, ictimaiyyətin iradəsinin ifadəsi kimi qanunun aliliyini təmin etməməsi, hüquqi dövlətin başlıca əlaməti olan hakimiyyətlər bölgüsü prinsipini görməzdən gəlməsi, məhkəmələrin və qanunvericilərin ali icra hakimiyyəti orqanının əlavəsi kimi diqqət cəlb etməsi doğurur. 2022-ci il yeni repressiv səhifənin açılması ilə yadda qaldı. Siyasi ağırlıqlı cinayət mühakimə icraatları,  inzibati təqiblər qeydə alındı. İfadə azadlığı kontekstində ciddi geriləmələr müşahidə olundu. Onsuz da ağır olan medianın vəziyyəti “Media haqqında” mürtəce qanunla daha da mürəkkəbləşdi. Ciddi ictimai dinləmələr olmadan, tənqidçilərin, media ekspertlərinin əsaslı əlavə və düzəlişləri nəzərə alınmadan qanun qəbul edildi. Təsadüfi deyil ki, irticaçı siyasətin maraqlarına xidmət edən həmin qanunla bağlı Venesiya Komissiyası mənfi rəy verdi, bir çox müddəaların ifadə və media azadlığı ilə bağlı Avropa standartlarına uyğun gəlmədiyini, mediaya “ictimai nəzarətçi” rolunu səmərəli şəkildə həyata keçirməyə imkan vermədiyini önə çəkdi. 2022-ci ildə bəzi tanınmış simalar fikrinə, sözünə, hətta ehtimalına görə cəmiyyətdən təcrid edildi. VİP sədri Əli Əlyev on bir ay ərzində dörd dəfə saxta motivlərlə mühakimə olundu. Jurnalist Abid Qafarov peşə faəliyyətinə görə cinayət təqibinə məruz qalıb, azadlıqdan məhrum edildi. “Tərtər işi” üzrə ictimai araşdırmalar həyata keçirən hüquq müdafiəçisi İlham Aslanoğlu barəsində iki dəfə ədalətsiz ittiham hökmü çıxarıldı. “Xural tv”nin baş redaktoru Əvəz Zeynallının haqqında qurama ittihamlar əsasında həbs qətimkan tədbiri seçildi. Onunla birlikdə saxlanılan vəkil Elçin Sadıqov sonradan ev dustaqlığına buraxılsa da hazırda fəaliyyətinə ciddi məhdudiyyətlər var. Müəyyən ümidverici məqamlar, “Tərtər işi” üzrə müsbət irəliləyişlər mövcuddur. Şəksiz, 2017-ci ilin may-iyun ayları ərzində Müdafiə Nazirliyinin Tərtər, Ağdam, Beyləqan rayonlarındakı hərbi hissələrdə xidmət edən yüzlərlə hərbçinin ağır işgəncəyə məruz qalması, 10-dan çox hərbi qulluqçunun qətlə yetrilməsi və bu istiqamətdə aparılan araşdırmalar hüquq müdafiəçilərinin gündəliyinin əsas mövzusudur. Beş il ərzində yerli ictimaiyyət, zərərçəkmiş şəxslər, ya da onların hüquqi varisləri, insan hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlar, BMT-nin İşgəncələrə qarşı Komitəsi, AŞPA-nın deputatları mövqe sənədləri ortaya qoyub, Azərbaycan hökumətinə yönəlik çağırışlar etsə də rəsmi Bakı “Tərtər işi”ni “nağıl”, “dastan” kimi dəyərləndirdi, məsuliyyətsiz davrandı. Nəhayət, ötən ilin dekabrında cinayət işi üzrə icraat təzələndi. İş materialları Hərbi Prokurorluqdan alınıb, Baş Prokurorluğa verildi. Bu həftə 19 nəfərin dövlətə xəyanət ittihamı üzrə təqsirlilikləri sübuta yetirilmədiyindən azadlıq hüququ tanındı. Hesab edirəm ki, kompensasiya məsələləri də ədalətli şəkildə həll edilməli, əvvəlki illərdə ədalətsiz hökmlər çıxaranlar, qanunsuz tutanlar, həbsə alanlar barəsində cinayət işi başlanmalı, uyğun hüquqi qiymət verilməlidir.

Sual: Sizin təşkilat hər ay insan haqlarının pozulması halları ilə bağlı hesabat hazırlayır. Bu bir ildə, daha çox hansı fundamental hüquqlar pozulub? Ümumilikdə, sərbəst toplaşmaq, ifadə azadlığı, media azadlığı və digər azadlıqlar sahəsində hansı dəyişikliklər baş verdi?

Cavab: Konstitusiyasının III fəslində təsbit edilmiş əsas hüquqlar və azadlıqlar, xüsusilə, hamının qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi, sərbəst toplaşmaq, vicdan, söz və fikir azadlıqları pozulub, qanunsuz cəzalandırmalar geniş vüsət alıb. Hüquq mühafizə orqanlarında inanclı şəxslərə qarşı xüsusi qəddarlıq edilib, ağlasığmaz işgəncələr verilib. Yerli ictimaiyyətin, eləcə də beynəlxalq insan haqları təşkilatlarının, hüquq müdafiəçilərinin, sivil toplum təmsilçilərinin susqunluğu hökumət orqanlarının inanclı şəxslərə qarşı amansızlığına münbit şərait yaradıb.

Yığıncaqlar azadlığı 2019-cu ilin yanvar ayından etibarən faktiki olaraq yasaq edilib. Piket, yürüş, mitinqə icazə verilmir. Bakı meriyasını məlumatlandırmaqla aksiyalar təşkil edən siyasi mərkəzlərə güc tətbiq edilir. Cari ildə müxalifətdə olan AXCP, Müsavat, ADR kimi partiyalar sərbəst toplaşıb, etiraza cəhd etsələr də polis müdaxilə edib, zorakılıqlar göstərib, saxlanılanlar, inzibati qaydada həbs edilənlər olub. Bu mənzərəni işıqlandıran media mənsubları ilə də bəzi hallarda pis davranılıb. Görünən budur ki, hökumət vətəndaşların dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək hüququna hörmət etmir, üstəlik, insanların cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında maneəsiz iştirak etmək hüququnu da tanımır. Təsadüfi deyil ki, mürtəce, məhdudlaşdırıcı normalarla zəngin olan “Siyasi partiyalar haqqında” qanun layihəsi də birinci oxunuşdan keçdi və bununla rəsmi Bakı bir daha təsdiqlədi ki, ümumiyyətlə, siyasi tənqidçi görmək istəmir. Bərabərlik hüququnun pozulmasının tam adi şəkil alması, vətəndaşın əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olaraq qanun qarşısında mövqe tutması və bu təcrübənin 29 il davam etməsi onu deməyə əsas verir ki, idarəetmədə fundamental, lakin köklü dəyişikliklər olmalıdır. İşin ən pisi tərəfi bilirsiniz nədir? Dövlətin hər kəsin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinə təminat verməməsi qalsın bir yana, bu gün insan ləyaqəti dövlət orqanlarında alçaldılır, tənqidçi polis idarəsində lüt soyundurulur, təcavüzlə təhdid edilir, kameranın qarşısında məcbur edilir ki, desin: “Mən bir daha məsləkdaşımın məhkəməsində iştirak etməyəcəm, buna çalışmayacam”.

2022-ci ildə jurnalist, Azadlıq radiosunun əməkdaşı Aytən Məmmədovanın  boğazına bıçaq dirədilər. O, peşə faəliyyəti ilə əlaqədar ölümlə təhdid edildi. Daha əvvəl dəfələrlə təqib olunan, Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti tərəfindən saxlanılan jurnalist, Bumerang TV-nin rəhbəri Elçin Rəhimzadə ölümlə hədələndi. İctimai fəal Bəxtiyar Hacıyev Daxili İşlər Nazirliyinin hərəkətlərindən şikayət etdiyinə, sosial şəbəkələrdə nazir Vilayət Eyvazovu tənqid etdiyinə görə iki dəfə oğurlandı, döyüldü, ağır şəkildə təhqir olundu. Eyni qaydada Milli Şura Koordinasiya Mərkəzinin üzvü Tofiq Yaqublu ilə də davrandılar. Yaqublu polis tərəfindən saxlanıldı, işgəncəyə məruz qaldı, siması tanınmaz hala salındı. Və cari ildə Aytən Məmmədovaya, Bəxtiyar Hacıyevə edilmiş hücumlarla bağlı başlanmış cinayət işlərində hansısa irəliləyiş müşahidə edilmədi, başdansovdu istintaq hərəkətləri aparıldı. İddia edildi ki, Tofiq Yaqublu “özü-özünü döyüb”. Respublikanın “hüquqi sifət”ini müəyyənləşdirən təcrübələrə baxın da...

Sual: İnsan haqları ilə bağlı hansı sahədə problemlər daha çoxdur? Müvəqqəti saxlama yerlərində, təcridxanalarda, həbsxanalarda, polis idarələrində, məhkəmələrdə? Bunlardan hansında insan haqları daha çox pozulur?

Cavab: Sualınıza qayıdacam. Lakin öncə  göstərdiyiniz yerlərdə insan haqlarının pozulma səbəblərinə, bunu doğuran mühit və şəraitə aydınlıq gətirməliyəm ki, cavab əhatəli olsun.  Azərbaycanda demokratik idarəetmənin olmadığını bilirik. Bunu təsdiqləmək üçün çoxsaylı əsas gətirmək olar. Lakin 1993-cü ildən etibarən seçkinin bir institut kimi sıradan çıxarılması, prezident, parlament və bələdiyyə seçkilərində kütləvi saxtakarlıqların olması, hakimiyyət qollarının legitim əsaslara dayanmaması onu deməyə əsas verir ki, quruluş demokratik deyil. Tək bir şəxsin heç bir hüquqla məhdudlaşmayan hakimiyyəti hökm sürür. Avtoritar meyllər cəmiyyətin və dövlətin təməllərinə nüfuz edib. Dövlət hakimiyyəti strukturları, ələlxüsus da məhkəmə, prokurorluq, polis, xüsusi xidmət orqanları üçün siyasi hakimiyyətin mənfəəti prioritetdir, yalnız bundan sonra cəmiyyətin və vətəndaşın marağı gəlir-o da gəlsə. Mövcud üsul-idarənin maraqları ilə uzlaşmayan fikirlər, mövqelər, müddəlar bir qayda olaraq sualda göstərdiyiniz müvəqqəti saxlama yerlərində, təcridxanalarda, həbsxanada, məhkəmələrdə susdurulur. Həmin orqanlar cəzasızlıq mühitində fəaliyyət göstərirlər, qüvvədə olan qanunvericiliyin qarşısında məsul olmadan siyasi hakimiyyətin verdiyi bəlli imtiyazlardan bəhrələnirlər, repressiya siyasətində daha yaxından iştirak etməyə can atırlar. “Müdafiə Xətti” 2 il 6 aydır ki, fəaliyyət göstərir. Bu müddətdə müvəqqəti saxlama yerlərində, istintaq təcridxanalarında, həbsxanada, polis idarələri və şöbələrində, məhkəmələrdə baş verən saysız-hesabsız hüquq pozuntuları ilə bağlı müraciətlər daxil olub. Elə bir gün olmur ki, həmin sahələrdəki problem və pozuntular ilə əlaqədar vətəndaş müraciətləri qəbul etməyək. Müqayisə aparsaq, polisin və cəza-icra siyasətini həyata keçirən strukturların hərəkətlərindən daha çox şikayətçi olduğunu deyə bilərik.

Sual: Siyasi məhbuslarla bağlı vəziyyət necədir? Hazırda onların məsələsi ilə bağlı hansı işlər görülür? Siyasi məhbus siyahısında hansı dəyişikliklər baş verdi? Kimlər həbs olundu? Neçə nəfər siyasi fəaliyyətinə görə inzibati həbsə məhkum olunub?

Cavab: YAP hökumətinin mövcud olduğu müddətdə məhz siyasi səbəblərdən minlərlə vətəndaşın həyatının bir qismi cəzaçəkmə müəssisələrinə, istintaq təcridxanalarına, müvəqqəti saxlama yerlərinə, həbsxanaya bağlı olub. Bir mərhələ olmayıb ki, həmin dövrə siyasi məhbus anlayışı xas olmasın. Siyasi məhbus siyahısı tərtib etmək “Müdafiə Xətti”nin fəaliyyət istiqamətinə aid olmasa da həmkarlarımızın mövqelərinə, elan etdikləri siyahılara istinad edərək deyə bilərik ki, bu gün Azərbaycanda onlarla siyasi məhbus var. Kateqoriyalara ayırsaq, jurnalistlər, blogerlər, siyasi və ictimai fəallar, inanclı şəxslər əqidəsinə, fikrinə, ifadəsinə, siyasi mövqeyinə görə cəmiyyətdən təcrid olunublar.

Sual: Bəs, 2022-ci ildə insan hüqularının durumunun daha da yaxşılaşdırılması üçün hansı islahatlar olmalıdır? Hüquq müdafiəçiləri hökumətlə insan haqlarının durumu ilə bağlı hansısa məsləhətləşmələr aparırmı? Birgə çıxış yolu axtarırsınızmı?

Cavab: Əlbəttə, yuxarıda göstərdiyim problemlər o zaman həllinə qovuşacaq ki, köklü islahatlar aparılsın, siyasi və hüquqi açılımlar olsun. “Müdafiə Xətti” olaraq hökumət təmsilçiləri ilə, eləcə də Ombudsman Aparatının, Daxili İşlər Nazirliyinin, Penitensiar Xidmətin səlahiyyətli şəxsləri ilə ünsiyyətimiz, məsləhətləşmələrimiz olur. Tənqid və təkliflərimizi birbaşa çatdırmaq imkanına da malikik. Lakin təcrübə göstərir ki, hökumət məhkəmə-hüquq sistemində islahatlara hazır deyil, siyasi hüquqları, konstitusion azadlıqları əngəlləyir, tənqidçilərin, azad medianın, müxalif mərkəzlərin faəliyyətini məhdudlaşdıran normativ hüquqi aktların qəbulunda  maraqlıdır. Bununla belə, təmaslarımız və çıxışlarımız zamanı önə çəkirik ki, siyasi məhbuslar tam şəkildə azad olunmalıdır, hakimiyyət qolları arasında balans qorunmalıdır, məhkəmələrin müstəqilliyinə təminat verilməlidir, kiçik korrupsioner həbsdə iri korrupsioner azadlıqda qalmalı deyil və bunun üçün  prezident İlham Əliyev siyasi iradə nümayiş etdirməlidir, vəkillik institutunun müstəqilliyi təmin olunmalıdır, müxalif fikir tirajlayan media resurslarına dözümlü yanaşılmalıdır, internet saytlarının bloklanması aradan qaldırılmalıdır,  sərbəst toplaşmaq azadlığına hörmət edilməlidir, hüquq mühafizə orqanlarında işgəncə, pis rəftar, ləyaqəti alçaldan davranışlara yol verilməməlidir, Penitensiar Xidmətin müəssisələrində cəzanın məqsədlərinə nail olunmalıdır, ən əsası insanların seçiminə ehtiram ruhunda siyasət yürüdülməlidir. Əlbəttə, qeyd etdiklərim bu gün xəyal kimi görünə bilər, amma zamanla rellaşmalıdır, alternativ yol görmürəm.

Sual: Ölkədəki insan haqlarının durumuna beynəlxalq reaksiya necədir? Qənaətbəxş hesab etmək olarmı?

Cavab: Qənaətbəxş saymıram. Ölkənin daxilində yaranmış sərt idarəetməyə, insan haqlarının kobud surətdə tapdanılmasına, bəzi hallarda zorakılıqlara, işgəncə faktlarına beynəlxalq təşkilatların, insan haqları sahəsində ixtisaslaşan təsisatların, siyasi güc mərkəzlərinin reaksiyası ya adekvat olmur, ya da xeyli dərəcədə ləngiyir.