Azərbaycan infrastruktura yönələn böyük xərclər dövrünə daxil olub

Üç ölkənin nəqliyyat nazirləri iyunun əvvəlində bu məsələni Tbilisidə, sonunda Qarsda müzakirə ediblər. Problemin cari rejimdə həlli barədə xəsis informasiya var. Bu dəhlizlə sərnişin və yük daşımaları qaydaları detallı müzakirə edilir, yeni yolda relslər düzülür və nazirlər Qarsda relslərin birləşdirilməsində iştirak ediblər. Azərbaycan yenidən bəyan edib ki, Ermənistan BTQ ilə daşımalara çıxış əldə etməyəcək. Görüşdə səslənən ötəri bəyanatın yeni olduğunu etiraf etmək lazımdır. Ələtdə dəniz ticarət limanının tikintisi və Bosforun altından dəmir yolu tunelinin işə düşməsi 4-cü panavropa dəhlizi çərçivəsində bu layihənin tranzit cəlbediciliyini artıracaq. Mərkəzi Asiyadan Cənubi Qafqaz vasitəsilə yük tranziti üzrə Silk Wind layihəsinin həyata keçməsi çox vacibdir. Ötən ilin sonunda BTQ-nin sürətlə həyata keçməsinə müəyyən problem yaradan baş nazir İvanişvili bu dəfə ondan siyasi kozır kimi istifadə etmək qərarına gəldi. Tbilisidə NATO-nun baş katibi Rasmussen ilə görüşündə o bildirib ifadə edib ki, Gürcüstan Əfqanıstanda olan hərbi kontingentin və avadanlığın çıxarılması üçün BTQ-nin tikintisi işlərini sürətləndirəcək.

Ötən il Türkiyənin Cənubi Qafqazda bütün kommunikasiyaları, o cümlədən Gümrü-Qars yolunu açmağı təklif etməsi gözlənilməz oldu. Burdakı siyasi pafos tam aydın idi. Bir qrup Azərbaycan iqtisadçısı Bakıdan Gümrü vasitəsilə Qarsa gedən yolun vəziyyətini analiz etdi. İlkin hesablamalara görə, onun bərpası 430 mln dollar tələb edir. Aydındır ki, Qarabağda sülh yaranana qədər yolun bərpası utopiya kimi görünür. Amma burda siyasətə iqtisadi diskurs daxil edib zondaj aparmaq cəhdinin şahidi oluruq. Amma iqtisadi tərəf də maraqlıdır: bu gün Bakı-Naxçıvan-Gümrü-Qars dəmir yolunun rentabelli işləməsi üçün bu yolla yük daşımalarını 80-ci illərlə müqayisədə 3 dəfə artırmaq lazımdır. Əsas qayə aydındır: Cənubi Qafqazda dəmir yolu şəbəkələrinin mümkün genişləndirilməsi işığında bütün marşrutların yüklülüyü çox aktualdır.

Bir çox sahələrdə hökumətimiz Rusiya hökumətini təqlid edir. Bu zaman Rusiyanın iqtisadi yeniliklərini də həyata keçirmək lazımdır. Bu yaxınlarda Rusiya rəhbərliyində belə fikirlər ifadə edildi ki, ilk növbədə pulunu çıxaran infrastruktur layihələri həyata keçirilməlidir. Bu, ona eyham idi ki, infrastruktur layihələri dibsiz quyu olmamalıdır, dövlətin vəsaitləri qayıtmalıdır. Bizdə də son vaxtlara qədər infrastruktur layihələri dövlətin “hədiyyəsi” kimi qəbul edilirdi: ya əhaliyə, ya da korrupsiyaçılara. Təsadüfi deyil ki, bizdə də infrastruktur layihələrində dövlət-özəl tərəfdaşlığından tez-tez danışmağa başlayıblar. Hərçənd bu, Azərbaycanda Rusiyadakından daha çətin görünür. Özəl investor heç vaxt razı olmaz ki, pulu havaya sovrulsun və onun qayıtması və mənfəəti üçün çalışacaq. Elə ölkələr var ki, magistral yollar tikiləndə yol boyu torpaq sahələri özəl investorlara satılır. Təsadüfi deyil ki, son vaxtlar hökumət pullu yollar ideyasına qayıdıb və bu barədə xüsusi qanun qəbul ediləcək. Nəqliyyat qurumu nə qədər müqavimət göstərsə də, pulunu çıxarma mülahizələrindən şəhər nəqliyyatında kart sisteminin tətbiqi labüd görünür. Yaxın vaxtlarda bu sistemi pilot qaydasında 29 marşrut üzrə 500 avtobusda tətbiq etməyi planlaşdırırlar. Şirkətlər avtobus sürücülərinə 700-800 manat maaş vəd edir. Məqbul maaşdır, amma “London taksiləri” ilə bağlı məsələ yada düşür. Sürücülərə möhkəm maaş, əlavə, tam texniki xidmət vəd olundu. Amma tədricən əvvəlki münasibətlər bərpa olundu. Burda, əlbəttə, nəqliyyatdakı inhisarçılığın əli görünür. Yeri gəlmişkən, infrastrukturda sonrakı xidmət rejiminə nadir hallarda əməl olunur, hərçənd bu, labüddür. Magistral avtomobil yollarının tikintisi 2014-cü ildə bitməli idi, indi 2015-ci ildən danışırlar. Bir sıra yollar o qədər uzun müddətə tikilib ki, təmir vaxtı çatıb. Tikinti başlayanda bu, nəzərə alınmışdımı? İnşaatçılara bu sistem sərf edir.

Dəmir yolu haqqında da eyni şeyi demək olar. Bu gün orda zəruriliyinə heç kəsin şübhə etmədiyi kredit həyata keçirilir. Dünya Bankının bu layihəyə əlavə 220 mln dollar ayırması ayın hadisəsi oldu. Onun həyata keçirilməsi nəticəsində Bakıdan Gürcüstan sərhədinə dəmiryol xəttinin buraxılış qabiliyyəti bir neçə dəfə artacaq. Bu, çox yaxşıdır. Amma nədənsə ADDY ötən il 9 mln əvəzinə 1,9 mln vergi ödəyib. Bu cür şeylər izah olunan deyil. Sahəyə investisiya artdıqca büdcəyə gələn vəsait azalır – belə şeylər təkcə bizdə olur.

Ölkə çoxlu xərclər zolağına daxil olub. Onların vacibliyi cəmiyyətə nadir hallarda izah edilir. Təəssüf ki, Cənubi Koreyanın Bakıdan Gütcüstan sərhədinə sürətli yol tikintisi layihəsi həyata keçirilmədi. Onun ardınca Gürcüstanda da analoji yol tikintisi baş tutardı. Və Cənubi Qafqaz Bakıdan Batumiyə sürətli dəmir yolu əldə edərdi. Regionların görkəmi bu cür dəyişir! Etiraz edə bilərlər ki, bu, fantaziyadır, belə layihələr baha olur. Bəyəm “Avesta” şirkətinin Xəzər sahilində tikəcəyi yeni şəhər böyük fantaziya deyil? Ona 100 mlrd dollar vəsait qoymağa hazırlaşırlar. Layihə isə yavaş-yavaş irəliləyir.

Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının maliyyələşdirdiyi avtoyolların tikintisində müsbət məqamı qeyd etməmək olmaz. Əvvəlcə AİB, indi isə DB elan edib ki, torpaq sahibləri və yol boyu ev sahibləri ilə mübahisələr həllini tapmamış layihələrə tranş ayırmayacaqlar. Bakı-Şamaxı yolunun genişləndirilməsi layihəsi üzrə “Azəryolservis” ASC məcbur olub 46 km-65,7 km (köçürmənin ikinci mərhələsi 65,7- 91 km-i əhatə edir) hissəsində köçürmə ilə bağlı hesabat təqdim etməli oldu. Qeyd edək ki, Bakı-Şamaxı yolunun ilk 13,5 km-i 2008-2010-ci illərdə 4 zolağa genişləndirilib. 2011-ci ildə daha iki zolaq tikilməyə başlandı. Hazırda 15-45 km sahəsində iş gedir.

Dövlət özü də bilir ki, infrastruktur layihələrinin, xüsusən avtoyolların keyfiyyəti yaxşı deyil. Hər halda “Azadlıq” meydanında parad zamanı hakimiyyətin narahatlığını gördük. Meydanın altında 4 min maşınlıq nəhəng qaraj tikilib. Tikilən yollar yeni pulları sovurmasın deyə keyfiyyətə diqqət artırılmalıdır: ya işi sığorta etdir, ya da müəyyən müddətə yararlılıq zəmanət ver.

Bu siyahını uzatmaq da olardı. RİTN fiber at home layihəsini həyata keçirmək üçün bir neçə yüz milyon istəyir. Yaxşı sosial ideyadır. Amma yaxşı olar ki, konkret hesablamalarla göstərilsin, bu vəsait nə vaxt, hansı formada xəzinə və ya ARDNF-yə qaytarılacaq. Mümkündür ki, infrastruktur layihələrinin səmərəlilik problemi Hesablama Palatasının fəaliyyəti ilə bağlıdır. Rusiyada bu qurumu xeyli gücləndirmək istəyirlər. Orda da Hesablama Palatası “toxunulmaz” qurumlara çıxışa malik deyildi. Aydın oldu ki, bu cür olmaz – bu, iqtisadiyyat və büdcə üçün təhlükədir. Son vaxtlar bizim deputatların Hesablama Palatasının səlahiyyətlərinin artırılması barədə xahişləri eşidilmir.

Sonda daha bir maraqlı xəbər. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi konqresin Azərbaycan bürosunu yaratmaq qərarına gəlib. Onun vəzifəsinə Bakıda böyük konfransların, konqreslərin və digər beynəlxalq tədbirlərin təşkili daxil olacaq. Bir çox səbəbdən ölkədə “hamı üçün turizm”i inkişaf etməyin mümkünsüzlüyü baxımından bu, məntiqə uyğun hərəkətdir, əcnəbilər ölkəyə səfərlərinin böyük hissəsini işgüzar məqsədlə həyata keçirir. Getdikcə çoxalan yeni nüfuzlu mehmanxanaların doldurulması problemi də mövcuddur. Oxşar həll bir neçə il əvvəl xarici mehmanxana marketoloqları tərəfindən Azərbaycana tövsiyə edilib. İndi də vaxtilə Finlyandiyada turizm biznesinə böyük təkan verən işgüzar turizmə aşkar üstünlük verilir.