Hökumət zamana qarşı yarışı ududzur

2015-ci il iqtisadiyyat üçün ağır oldu. Məsələ təkcə devalvasiyada deyil. Məlum oldu ki, iqtisadi sistemimiz cari çağırışlara çevik cavab vermir. Eyni zamanda, uzunmüddətli strategiya (neft-qaz sektoru istisna, amma orda bunu bazarın xarakteri diktə edir) qurmayıb, hərçənd bu, gələcəyin   problemlərinin qarşısını almağın yeganə yoludur.

Neftin qiymətinin davamlı düşməsi uzun müddət anlaşılmazlıq sayıldı. Bu səbəbdən neftin barreli büdcədə 90 dollar qoyuldu. Amma o, indi də ucuzdur (41-42 dollar) və qiymət düşməkdə davam edir. İqtisadiyyat fors majorlara hazırdırmı? İqtisadiyyata dəstək üçün dövlətin pulu var, amma alternativ həllər tapılmalıdır. Bunun üçün ən azı iqtisadiyyatın harda olması dərk edilməlidir.

Hökumət qonşu ölkələrə baxıb hesab edir ki, Azərbaycan çətin ildən pis çıxmır. Və bunda haqlıdır. Gerçəkdən, bir çоx beynəlxalq maliyyə təşkilatları ilin ortasında ÜDM artımını 1,5%, ən yaxşı halda 2% proqnozlaşdırdı. Amma ÜDM artımı yanvarda 3,3% oldu və AYİB son proqnozda bu göstəricinin 3% olacağını bildirir.  Nominal ÜDM mənfi olsa da, iqtisadiyyat ciddi azalmaya müqavimət göstərir. Demək, adambaşına ÜDM də azalır. Qeyri-neft sektoru indi (+5,2) daha yavaş inkişaf edir. Bu, onu göstərir ki, artım ehtiyatı xidmət sektorunun genişlənməsi hesabına azalır. Qeyri-neft sənayesində artım tempi isə iki dəfə çox (9,6%) olub. Amma bu, zəif bazadan artımdır, təəssüf ki, onu iqtisadiyyatda struktur dəyişikliyinin başlanğıcı kimi qəbul etmək olmaz. İqtisadiyyata investisiyalar 10 ayda 2% - 13087,1 mln manatadək (daxili investisiyalar  7484,6 mln manat - 57,2%, xarici investisiyalar – 5602,5 mln manat) azalıb.    

İqtisadiyyatda pul axınının azalması çox şeyi dəyişib. Bəzi məqamlara vizual qiymət də kifayət edir. Bakıda ticarət obyektləri, bazarlar (avtomobil bazarı, daşınmaz əmlak bazarı) bağlanır, şirkətlərdə problemlər artır.

Hökumət gecikir. İndiki tendensiyalar qalsa, bir neçə ilə strateji valyuta ehtiyatları tükənəcək. Bəs sonra?  Dövlət hər şeyi üzərinə götürüb, çünki istənilən layihəyə vəsaitinin çatacağına əmin idi. İndi belə imkan yoxdur və bir çox sənaye layihələrinə pul axtarmaq lazım gəlir. Bir çox iri müəssisələrin tikilməsi təxirə salınır. Əvvəlcə yalnız dövlət sifarişini hədəfə alan müəssisələr iqtisadiyyata pis xidmət göstərdi. Onlar yaxşı konyunkturda, rəqabətsiz fəaliyyət göstərirdi, sifariş olacağına çox əmin idilər. Məsələn, STP qrupuna daxil olan müəssisələr böhran yaşayır. Pisləşən iqtisadi konyunktur ona gətirib çıxardı ki, onlar daxili bazarı itirir, xarici bazar üçün məhsulları rəqabət qabiliyyətli deyil. Heç kəs xatırlamır ki, günəş batareyaları ilə bağlı necə ixrac gözləntiləri vardı. 2014-cü ildə tikilən Metanol zavodu isə dayanıb. Sahibinin kim olması vacib deyil, kredit necə götürülüb: ixrac məhsulu buraxa biləcək müasir zavod dayanıbsa, bu, təsərrüfatsızlıqdır. Sənaye parkı və məhəllələri hələ layihədir və ÜDM və büdcəyə az şey əlavə edir. Deyəsən, təkcə Balaxanı zonasında orta biznes yaranıb. Maraqlıdır, Sumqayıt Sənaye zonasında əczaçılıq zavodunu kim tikəcək?

Statistikaya ötəri baxış belə bütün iqtisadiyyatda maliyyə göstəricilərinin azaldığını deyir. Devalvasiya fevralda olub, amma bank sistemi tarazlığı bərpa edə bilmir.

Hökumət yeni sənayeyə istinad etməkdə davam edir. Amma ötən aylar tranzit gəlirlərinə, vergi yığımının yaxşılaşmasına diqqət cəmlədi. Tranzit tarifləri üzrə bir sıra yaxşı qərarlar qəbul edilib. Prezidentin son qərarı – Şimal-Cənub dəhlizinin Azərbaycan hissəsinin tikintisini sürətləndirmək məsələsi çox operativ oldu.

Vergilərə gəlincə, büdcə sərt olub və vergi əməkdaşlarının işi artıb. Yəqin ki, ARDNF-dən büdcəyə transfertlər azalacaq, azalan gəlirləri Vergilər Nazirliyi ödəyəcək. İri miqyaslı büdcə kəsiri olsa, bundan iki çıxış yolu var: vergini artırmaq və ya sosial xərcləri azaltmaq. Birinci halda biznes əziləcək, ikincidə əhalinin narazılığı artacaq.

Təəssüf ki, hökumət pul olan vaxt sosial problemlərlə ciddi maraqlanmadı. Belə ki, 2016-cı il üçün pensiya fondu kəsirsiz qəbul edilib. Hərçənd vəsaitlərinin üçdə biri büdcədən yönəldilir. Amma Qərbin maliyyə institutları bildirir ki, sistemdə islahatlar keçirilməsə, fondda problemlər yaranacaq. Yeri gəlmişkən, şayiələrə əsasən, dövlət qulluqçuları pensiyaya çıxmaq üçün indi 30 il işləməlidir. DSMF bu məlumatı təkzib etmədi və pensiya yaşı yaxınlaşanların axını başladı. İcbari sığorta ilə bağlı da eyni vəziyyətdir. Qurumlararası ziddiyyət (bəlkə də, Maliyyə Nazirliyi) onun tətbiqinə mane olur. Halbuki çoxdan qanun və İTS üzrə agentlik var. 2016-cı ilin sonunda pilot layihə həyata keçiriləcək. Rusiyada 2016-cı ildə tibbi sığorta tam miqyasda tətbiq ediləcək.

Vergiləri artırmaq cəhdləri artıq başlayıb. Vergilər nazirinin müavini Natq Əmirov bəyan edib ki, 2016-cı ilin dövlət büdcəsi haqqında qanun 6,602 mlrd manat vergi yığılmasını nəzərdə tutur. Vergi qurumu bu tapşırığı yerinə yetirmək imkanlarını öyrənir. Vergi Məcəlləsinə yeni düzəlişlərə ümid bəslənilir. O, Vergilər Nazirliyinə  316 mln manat cəlb etmək imkanı yaradacaq. Vergilər Nazirliyinə bu ilin nəticələri də ümid verir.  Proqnoz 4,063 mlrd manat olsa da, qeyri-neft sektoru büdcəyə 10 ayda 4,812 mlrd manat təmin edib.

Vergiyığanlar indi vergi toplamaq üçün yeni sahələr arayır. İndi repetitorlar, dayələr, bağbanlar, çilingərlər hədəfdədir. Onları vergi ilə əhatə etmək, nəzarət mümkünsüz kimi görünür və müəyyən fəaliyyət sahələrinə patent tətbiqini zəruri edir.

Vergi əməkdaşları virtual xidmət sektorunu da vergiyə cəlb etmək yolunu arayır. Məlum olur ki, təkcə plastik kartlarla ölkədən $23-24 mln, elektron pul kisəsi vasitəsilə $80 mln, totalizatorlar vasitəsilə $200 mln və internet mağazalar vasitəsilə $800 mln vəsait çıxır. Bu, ciddi məbləğdir. Bütün bunları vergi orbitinə qoşmağa cəhd etməklə Vergilər Nazirliyi bəzən Əlişir Usmanova qarşı iddiaya bənzər yöndəmsiz jestlər edir.

Hökumət bəzən iqtisadi siyasətinin tənqid olunmasından şikayətlənir. Ancaq o, həqiqətən də, hələ çox şey edə bilər. Gömrüyü bir balaca “açmaq” yetərli oldu ki, aşağı düşən idxal artmağa başladı. İdxal və ixrac şərtlərini yüngülləşdirmək lazımdır və bərabər rəqabət şəraitinin özü effektiv istehsalı üzə çıxaracaq. Rəqabət məcəlləsi kimi vacib antiinhisar sənədinin qəbulunu uzatmaq lazım deyil. Kapitalın amnistiyası da qaçılmazdır – hansısa büdcə problemlərinin həllindən çox iqtisadi oyunun qaydalarını dəyişmək üçün. Biznesdə olan məmur sinfi yalnız tikməyi və almağı bacarır, çünki orda yaxşı korrupsiya marjası var. Onlar üçün həyat qabiliyyətli müəssisələr deyil, proses vacibdir. O, yaradıcı deyil. İqtisadiyyata yeni biznes cəlb etmək, dövlət satınalmalarının qaydalarını sərtləşdirmək, müflisləşmə mexanizmləri tətbiq etmək lazımdır. Rusiyada 11 mindən artıq şirkət özünü müflis elan edib. Dəhşətli heç nə baş vermədi. Müflisləşmə - iqtisadi prosesin bir hissəsidir.

Ancaq ən əsası qeyri-neft sektoruna birbaşa xarici investisiyalar ovuna başlamaq lazımdır. Bütövlükdə hökumətdən əlavə Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti, Azpromo kimi institutlar, dövlətlərarası iqtisadi forumlar var. Prezidentin Çinə də investisiya ardınca getdiyinə inanmaq istərdik. Əvvəl milli kapital (hər necə olsa da) “yadların”, o cümlədən Türkiyənin energetika kapitalının gəlməsinin qarşısına sədd çəkirdi. Ancaq Türkiyə üçün Rusiya bazarının bağlanması radikal dəyişiklikdir. Güman ki, Azərbaycan iş adamları Türkiyədə tapdığı kimi, Türkiyə kapitalı da Azərbaycanda fəaliyyət sahələri axtaracaq. Ancaq Türkiyədə yüksək giriş maneələri, süni gömrük əngəlləri yoxdur və biznes qanunlarla və məhkəmələrlə daha yaxşı qorunur. Azərbaycanda da eyni şərait olmalıdır.

İnvestor risk etməyə hazırdır, ancaq daha çox aydınlığı qiymətləndirir. Baş Prokurorluq MTN-lə bağlı bəyanatda bu qurumda mütəşəkkil cinayətkar dəstənin olduğunu bildirdi. Ölkənin və vətəndaşların təhlükəsizliyini təmin etməli olan qurumda zorla pul qoparmaq və korrupsiya üçün qorxunun necə alət olduğu anlaşılan deyil. İnvestorun gözündə bunlar siyasi risklərdir. Son istefalara səbəb nə idi – öz səlahiyyətlərini şişirdən məmurların səhvləri, dövlət maşınının ən ciddi həlqələrində korrupsiya ilə mübarizə, yoxsa bu, müxtəlif hakimiyyətyönlü iqtisadi qruplaşmaların toqquşmasıdır? Yeri gəlmişkən, bu cavablar cəmiyyətə də lazımdır.