Mərkəzi Asiya vəziyyətin təzyiqi altında

Mərkəzi Asiya dövlət başçıları (Qırğızıstan prezidenti Sadır Japarov, Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev, Tacikistan prezidenti Emomali Rahmon, Türkmənistan prezidenti Sərdar Berdıməhəmmədov, Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev) cümə axşamı, iyulun 21-də müasir regional çağırışları müzakirə etmək və 30 il əvvəl SSRİ-nin dağılmasından sonra formalaşmış əməkdaşlıq formatına düzəlişlər etmək üçün Çolpon-ate şəhərində İssık-Kul gölünün sahilində Dördüncü illik məşvərət toplantısını keçiriblər.

Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının məşvərət toplantıları Şavkat Mirziyoyevin təşəbbüsü ilə “etibarlı dialoqun davam etdirilməsi və aktual regional məsələlərlə bağlı razılaşdırılmış yanaşmaların müəyyən edilməsi” üçün keçirilir. Region liderlərinin ilk sammiti 2018-ci ilin martında Nur-Sultan şəhərində, ikincisi 2019-cu ilin noyabrında Daşkənddə, üçüncü görüş ötən ilin avqustunda Türkmənistanda “Avaza” Milli turizm zonasında keçirilib.

Qeyd etmək lazımdır ki, Qazaxıstan və Özbəkistan prezidentləri sammitə bir gün əvvəl gəliblər. Görüşə maraq göstərən informasiya saytlarında qonaqların mədəniyyət proqramını, İssık-kul Ak Kemedə (Ağ gəmi) və ənənəvi köçəri yurdunda yemək mərasimlərini əks etdirən fotoşəkillər yerləşdirilib.

Şübhəsiz, bu gün dünya siyasətinin bir nömrəli məsələsi Ukraynadakı müharibədir və keçmiş sovet imperiyasının bütün ölkələrində bu müharibə əks-səda doğurur. Qazaxıstan və Özbəkistan liderlərinin qondarma LXR və DXR haqqında və ya Kremlə yaxın saxta siyasətçilər haqqında şərhlərini yada salmaq olar.

Amma görüş haqqında rəsmi məlumatlarda Ukrayna mövzusuna bir dəfə belə toxunulmayıb, bu da MA ölkələrinin Kremlin mümkün destruktiv addımları ilə kövrək regional anlaşmanı və tarazlığı pozmaq istəmədiklərini göstərir. Prezident Tokayevin gələcəkdə məsləhətləşmələrdə iştirak üçün Rusiya və Çini dəvət etmək təklifi, habelə sammitin yekun bəyanatının altında Tacikistan və Türkmənistan prezidentlərinin imzalarının dövlətdaxili prosedurlar bəhanəsi ilə təxirə salınması buna dəlalət edir.

“Bəlkə də Mərkəzi Asiya liderlərinin məşvərət toplantılarına regionla bitişik olan dövlətlərin, məsələn, Rusiya və Çinin nümayəndələrini də dəvət etmək lazımdır”, deyə Tokayev bildirib.

MA bu yaxınlarda Əfqanıstanda hakimiyyəti ələ keçirən Talibandan qaynaqlanan yüksək təhlükə zonasındadır. Görüşün gündəliyində təhlükəsizliklə bağlı hissədə bu problem birinci yerdə olub.

“Təəssüf ki, həm qlobal təhlükəsizlik, həm də dünya iqtisadiyyatı baxımından beynəlxalq şərait nikbinlik doğurmur. Bu gün Mərkəzi Asiya dövlətləri qarşısında ənənəvi çağırışlar və təhlükəsizlik təhdidləri var, onların yeni hibrid formaları ortaya çıxıb.

Bununla əlaqədar olaraq, Mərkəzi Asiyada regional təhlükəsizliyə böyük təsir göstərməyə davam edən çox mühüm məsələyə toxunmaya bilmərəm. Əfqanıstandakı vəziyyəti nəzərdə tuturam. Təəssüf ki, orada vəziyyət mürəkkəb və qeyri-müəyyən olaraq qalır.

Fikrimizcə, taliblərin hakimiyyətə gəlməsi və onların formalaşdırdığı hökumət acı həqiqətdir və biz bu istiqamətdə birgə davranış xətti müəyyən etməli, o cümlədən qonşu Əfqanıstanın dinc və dayanıqlı inkişaf yoluna çıxması üçün maksimum səy göstərməliyik”, deyə Sadır Japarov həmkarlarına xitabən bildirib.

MA ölkələri ilk gündən talibanı etnik taciklərin, özbəklərin, qırğızların daxil olduğu, Kabulla proqnozlaşdırıla bilən münasibətlər qurmağa imkan verən inklüziv hökumət formalaşdırmaq zərurətinə inandıra bilmir.

MA ölkələrində rejimlərin təhlükəsizliyi ilə bağlı ikinci əhəmiyyətli məsələ kimi internet azadlığı göstərilir. Görüş iştirakçılarının fikrincə, internet azadlığı sabitliyi pozan amildir. Bu problem Qazaxıstanda yanvar böhranı və Karakalpakiyada bu yaxınlarda baş verən etirazlar zamanı özünü büruzə verib. Burada sosial şəbəkələr əsas alternativ informasiya mənbəyi və kommunikasiya vasitəsi rolunu oynayıb.

Prezident Mirziyoyev “İnternetddə miqyası getdikcə artan qanunsuz fəaliyyətlə bağlı yeni çağırışlara” diqqət çəkib. “... Bu gün bu təhdidlərin həddi-hüdudu yoxdur – onlar mobil telefonlar vasitəsilə nüfuz edir. Təəssüf ki, bu yaxınlarda baş verən hadisələr planlarımızı pozmağa, regionumuzda xaos və qeyri-sabitlik yaratmağa çalışan destruktiv qüvvələrin mövcudluğunu bir daha təsdiq edib. Bununla əlaqədar region ölkələrinin təhlükəsizlik şuralarının və xüsusi xidmətlərinin rəhbərlərinin bütün bu istiqamətlər üzrə müntəzəm məsləhətləşmələrinin başlaması haqqında təklifi dəstəkləyirik”.

Sammitin gündəliyinin iqtisadi hissəsində Ukraynadakı müharibənin səbəb olduğu kəskin ərzaq böhranının aktuallığını üzə çıxardığı regional kooperasiya və ticarət ön plana çıxıb. Regionun ümumi ÜDM-i 300 mlrd. dollar olduğu halda, region ölkələrinin ümumi ticarət dövriyyəsinin, müxtəlif qiymətləndirmələrə görə, 5%-dən 10%-nə qədəri regional ticarətin payına düşür. Tərəflər gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi, birgə layihələrin təşviqi, kənd təsərrüfatı və ekoloji sistemin inkişafı üçün sudan istifadənin tənzimlənməsi məsələləri üzərində düşünmək barədə razılığa gəliblər.

Regionun nəqliyyat yolları və onların dənizə çıxışı olan cənub istiqamətində inkişaf etdirilməsi haqqında xüsusi olaraq danışılıb.

Tokayev bildirib ki, Qazaxıstan “Mazari-Şarif-Kabul-Peşavar” dəmir yolunun tikintisində iştirak etməyə hazırdır.

Transəfqanıstan magistralı layihəsinin təqribi dəyəri 5 mlrd. dollar təşkil edir. 573 km uzunluğundakı dəmir yolu Mərkəzi Asiya ölkələrini Pakistanın böyük dəniz limanlarına çıxışla təmin edəcək, bu da regional əlaqələrin və ticarətin inkişafına şərait yaradacaq.

Layihə tam həyata keçirildiyi təqdirdə Pakistandan Özbəkistana yük nəqlinin hazırda olduğu kimi 35 gün deyil, 3-5 gün çəkəcəyi, bir standart yük konteynerinin daşınma dəyərinin isə 3 dəfəyə yaxın azala biləcəyi gözlənilir. Bu zaman, proqnozlara görə, bu marşrut üzrə yük daşımalarının həcmi 10 mln. ton təşkil edə bilər.

O, eyni zamanda tərəfdaşlarını Şərqi Asiya və Fars körfəzi ölkələri arasında ən qısa marşrut kimi “Qazaxıstan-Türkmənistan-İran” dəmir yolundan daha fəal istifadə etməyə çağırıb. Bu yeni logistika həlli 6 min km-dən çox məsafəni cəmi 12 gündə qət etməyə imkan verir.

“Qazaxıstanın Aktau və Kurık dəniz limanları Yaxın Şərq və Avropa ölkələrinin bazarlarına çıxış imkanı verə bilər. Əminəm ki, Türkmənbaşı limanının infrastrukturunu uğurla inkişaf etdirən Türkmənistan da bu mövqedən çıxış edir”, deyə Tokayev bildirib.

Bu və digər məsələlər sammitin aşağıdakı yekun sənədlərində əksini tapıb:

- Birgə Bəyannamə;

- Dostluq və əməkdaşlıq haqqında müqavilə;

- Beynəlxalq platformalarda qarşılıqlı fəaliyyət haqqında konsepsiya;

- Yaşıl gündəlik;

- 2022-2024-cü illər üçün regional əməkdaşlığın inkişafı üzrə yol xəritəsi.

Bundan başqa, Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının Çolpon-Atedə keçirilən Dördüncü Məşvərət Toplantısı çərçivəsində yekun sənədlər qəbul edilib.

Beşinci sammit 2023-cü ildə Düşənbədə keçiriləcək. Azərbaycan bu yubiley sammitində iştirak etmək istəyini ifadə edib. “Amma ilkin məsləhətləşmələr və tədqiqatlar hələlik konsensus olmadığını göstərib. Bununla əlaqədar, etirazınız yoxdursa, XİN başçılarına məsələ üzərində işləmək və diplomatik kanallarla məlumat vermək tapşırığı verilməsini təklif edirəm”, deyə Sadır Japarov bildirib.

Deyilənlərə yekun vuraraq, qeyd etmək olar ki, siyasi-iqtisadi əlaqələri Rusiya ilə sıx bağlı olan MA liderlərinin Dördüncü Məşvərət Toplantısı regionun qeyri-sabitlik zonaları ilə əhatə olunduğu, o cümlədən Rusiya-Ukrayna müharibəsinin, ABŞ-ın Çin və İranla qarşıdurmasının, Əfqanıstandan inqilab ixracı təhdidinin, idxaldan asılılığının mövcud olduğu həqiqətən mürəkkəb bir zamanda keçirilib. Bütün bu amillər regiona təzyiq göstərir, amma, eyni zamanda, özündə müsbət element daşıyır – MA ümumi təhlükəsizlik sisteminin yaradılması üzrə səylərin birləşdirilməsi zərurəti dərk edilir. MA-nın gələcək inkişafında və region üçün nikbin ssenaridə məhz bu amil həlledici olmalıdır.

Görüş regionun daxili problemlərini üzə çıxarıb, bu problemlər beş dövlətin sıx qarşılıqlı fəaliyyət göstərməsi şərti ilə səmərəli şəkildə həllini tapa bilər. Buraya əsasən SSRİ-nin dağılmasından sonra həllini tapmayan və vaxtaşırı partlayış təhlükəsi yaradan, dövlətləri müharibə həddinə çatdıran sərhəd məsələləri aiddir. Daha sonra su resurslarının çatışmazlığı şəraitində dövlətlərarası problemə çevrilən Mərkəzi Asiyanın su ehtiyatlarından səmərəli istifadə məsələsi gəlir. Ərzaq təhlükəsizliyi probleminin kəskinləşdiyi müasir dövrdə bu, daha da aktualdır.

Ölkələr problemləri ikitərəfli səviyyədə həll etmək iqtidarında olmadıqlarına və buna hazır olmadıqlarına görə bu məsələlərin həlli uzanır. MA ölkələrinin 30 illik münasibətlər təcrübəsi bunu göstərir. Regionun coğrafi və siyasi mövqeyi iqtisadi, sosial, humanitar sahələrdə, həmçinin təhlükəsizlik sahəsində regional inteqrasiyanı ehtiva edən problemlərin və vəzifələrin həllinə sistemli yanaşma zərurətini diktə edir.

Region ölkələri MDB, Gömrük İttifaqı, ŞƏT, KTMT kimi müxtəlif regional birliklərdə iştirak edirlər. Amma bütün bu təşkilatlar regiondankənar təşkilatlardır və MA-nı bölür, belə ki, bəzi dövlətlər bu və ya digər təşkilatlara daxildir, digərləri isə daxil deyil. Çox vaxt bir-biri ilə rəqabət aparan və bir-birinə zidd olan xarici təsirlər də MA-nın daxili həyatına təsir edir, bu da MA ölkələrinin regiondaxili siyasətində əksini tapır.

Məsləhətləşmələr göstərib ki, MA ölkələrinin regiondaxili inteqrasiya proseslərini inkişaf etdirmək məqsədilə şərti MA Dövlətləri İttifaqı adı altında öz gündəliklərini formalaşdırmasının zamanı çatıb. İnvestisiyalar üçün, yüklərin, insanların hərəkəti üçün açıq məkanın yaradılması, birgə nəqliyyat, su yollarının inkişafı, vahid ticarət və təhlükəsizlik zonasının yaradılması sərhəd məsələlərinin və etnoslararası məsələlərin həlli üçün əlverişli əsas olacaq. Vahid MA məkanının yaradılması region vətəndaşlarının özlərini bir vəhdətin hissəsi kimi hiss etməsinə gətirib çıxaracaq, etnoslararası, dövlətlərarası və digər problemlərin kəskinliyini azaldacaq, regionda sülh və tərəqqini təmin edəcək.